Rocznica powołania Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty

Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty

Źródło: Muzeum Getta Warszawsiego

27 września 1942 r. z inicjatywy Zofii Kossak-Szczuckiej i Wandy Krahelskiej-Filipowicz powołano Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty. Tzw. Żegota była konspiracyjną organizacją społeczną, która wspierała na różne sposoby żydowską ludność okupowanej przez Niemców Polski: zapewniała pomoc materialną, pomagała znaleźć kryjówkę po "aryjskiej" stronie, walczyła ze szmalcownikami, współorganizowała ucieczki z obozów pracy i przerzut uciekinierów za granicę. Była jedyną europejską, wspieraną przez Państwo instytucją powołaną w celu ratowania Żydów podczas II wojny światowej.

Powołanie Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom

Źródło: Źródło: Muzeum Historii Polski

27 września 1942 r. w porozumieniu z Delegaturą Rządu powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, zwany także Komitetem im. Konrada Żegoty. Kierownictwo w jednostce oddano w ręce pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej oraz Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej.

To właśnie Zofii Kossak-Szczuckiej przypisuje się główne zasługi związane z powstaniem Komitetu. W pomoc Żydom na terenie okupowanej Polski zaangażowana była już wcześniej. Stała na czele Frontu Odrodzenia Polski – katolickiej organizacji społeczno-wychowawczej powstałej w 1941 r., której zadaniem było sprawowanie działalności opiekuńczej również w stosunku do Żydów.

Znana jest odezwa zatytułowana Protest! autorstwa Zofii Kossak-Szczuckiej, wydana w formie ulotki-plakatu 11 sierpnia 1942 r. Celem tej publikacji było jasne określenie stanowiska katolików wobec zorganizowanej przez Niemców i szybko postępującej zagłady polskich Żydów. W tym czasie w warszawskim getcie trwała Wielka Akcja Likwidacyjna.

Działalność Zofii Kossak-Szczuckiej w ramach powołanego Komitetu skupiała się na czynnościach związanych z organizowaniem funduszy niezbędnych dla jego funkcjonowania. Dodatkowymi zadaniami było nawiązanie kontaktów ze stroną żydowską, przekazywanie jej pomocy finansowej i rzeczowej, dostarczanie fałszywych dokumentów, pomoc w przetrwaniu uciekinierom z getta po tzw. aryjskiej stronie.

Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom był pierwszą komórką międzyorganizacyjną niosącą pomoc ludności żydowskiej. Delegatura Rządu wspierała go organizacyjnie i finansowo. Jednostka działała do 4 grudnia 1942 r. Tego dnia powołano do życia Radę Pomocy Żydom „Żegota”, w skład której Zofia Kossak-Szczucka już nie weszła, mimo iż nadal pozostawała zaangażowana w pomoc ludności żydowskiej.

Dokładnie rok po powstaniu tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom (27 września 1943 r.), Zofia Kossak-Szczucka została aresztowana przez Niemców i wysłana do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Udało się jej przeżyć obóz. W latach 1945–1957 przebywała na emigracji.

W 1982 r. Zofia Kossak-Szczucka za swoją działalność otrzymała od Yad Vashem medal Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.

Rada Pomocy Żydom "Żegota"

Źródło: Muzeum Historii Żydów Polskich

prof. Paweł Śpiewak w rocznicę powstania "Żegoty" w 2019 r.

...rocznica powstania Rady Pomocy Żydom o kryptonimie Żegota przy Delegaturze Rządu RP na kraj. Była to jedyna w okupowanej przez Niemców Europie instytucja państwowa ratująca Żydów od zagłady.

Na czele Rady stanął Julian Grobelny z PPS-WRN, Tadeusz Rek (SL) i Leon Feiner (Bund), sekretarzem został Adolf Berman z ŻKN, a skarbnikiem Ferdynand Arczyński (Stronnictwo Demokratyczne). Wraz z ukonstytuowaniem się Rady powołano Biuro Wykonawcze oraz m. in. referaty: mieszkaniowy, dziecięcy (kierowany przez Irenę Sendlerową), terenowy i lekarski.

Cel Żegoty był jasny. W piśmie skierowanym do delegata rządu na kraj czytamy: Zadaniem Rady jest niesienie pomocy Żydom jako ofiarom eksterminacyjnej akcji okupanta, a to pomocy w kierunku ratowania ich od śmierci, ich legalizacji, przydzielania im pomieszczeń, udzielania zasiłków materialnych względnie, gdzie to wskazane, wyszukiwanie zajęć zarobkowych jako podstawy egzystencji, zawiadywanie funduszami i ich rozprowadzanie – słowem działalność, która pośrednio lub bezpośrednio wchodzić może w zakres pomocy.

Żegota udzieliła wsparcia materialnego około 4 tys. osób, ponadto zdobywała dokumenty (ok. 50 tys.), szukała mieszkań i kryjówek dla uciekinierów z gett, w miarę możliwości starała się również zapewnić im opiekę medyczną. Dzięki wysiłkom Ireny Sendlerowej i jej referatu opieką udało się objąć ok. 2,5 tys. żydowskich dzieci wyprowadzonych z warszawskiego getta.

Pośród sprawiedliwych, którzy walczyli o ocalenie skazanych na zagładę znaleźli się liczni pisarze i działacze katoliccy (Zofia Kossak-Szczucka, Władysław Bartoszewski), działacze lewicowi oraz przedstawiciele żydowskich organizacji politycznych.

Uczynili coś dla ukrywających się Żydów i dla samej Polski wyjątkowego. Zasłużyli na dobrą pamięć i dozgonną wdzięczność. To są Sprawiedliwi, na których stoi nasz świat.

Historia Rady Pomocy Żydom „Żegota”

Źródło: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

„Żegota” to kryptonim Rady Pomocy Żydom, jedynej w Europie organizacji państwowej, która pomagała Żydom w czasie II wojny światowej. „Żegota” działała w konspiracji, w kilku rejonach Polski, angażując ludzi różnych opcji politycznych, wyznań i przekonań.

Kiedy latem 1942 roku Niemcy rozpoczęli masowe likwidacje gett, stało się jasne, że jest to akcja eksterminacyjna – że Żydzi wywożeni są do obozów zagłady, a tam zabijani. Do tego czasu pomoc udzielana Żydom w okupowanej Polsce nie miała charakteru zorganizowanego. Żydów wspierały osoby prywatne lub instytucje, nie działały one jednak w porozumieniu.

Inicjatywę politycznego scentralizowania tych rozproszonych aktów pomocy podjęły wówczas dwie działaczki społeczne: Zofia Kossak, pisarka, członkini katolickiej organizacji Front Odrodzenia Polski oraz Wanda Krahelska-Filipowiczowa związana z centrowym Stronnictwem Demokratycznym.

W sierpniu 1942 roku, tuż po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim, FOP opublikował tekst Protest! (autorstwa Zofii Kossak), w którym zaapelował do Polaków o czynną postawę wobec hitlerowskich zbrodni na Żydach. Inicjatywę podjęły różne środowiska Polski Podziemnej, m.in. członkowie SD i Związku Syndykalistów Polskich. 27 września 1942 roku powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom.

Powstanie „Żegoty”

Rada Pomocy Żydom została powołana 4 grudnia 1942 roku. „Żegota” działała jako agenda Delegatury Rządu RP na Kraj, tajnego naczelnego organu władzy administracyjnej w okupowanej Polsce. Rada kontynuowała pracę Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom.

Powstanie „Żegoty” poprzedziło zmasowane zbieranie informacji o losach Żydów w Polsce przez Referat Żydowski w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej od 1941 roku.

Kryptonim organizacji – „Żegota” – został wymyślony przez Zofię Kossak. Pochodzi on od imienia jednego z konspiratorów opisanych przez Adama Mickiewicza w III części Dziadów.

W skład „Żegoty” wchodzili przedstawiciele partii politycznych – zarówno prawicowych, jak i lewicowych, polskich i żydowskich. Władysław Bartoszewski, jeden z działaczy Rady Pomocy Żydom, po latach mówił: „Mam wrażenie, że «Żegota» była wyjątkowym fenomenem. Mianowicie, była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”. Jej pierwszym prezesem był Julian Grobelny z Polskiej Partii Socjalistycznej. Rada działała aktywnie do stycznia 1945 roku na terenie Warszawy, Krakowa i Lwowa oraz na Lubelszczyźnie.

Działalność organizacji

„Żegota” udzieliła pomocy kilku tysiącom Żydów. Wsparcie polegało głównie na dostarczaniu zapomóg finansowych, organizowaniu kryjówek i fałszywych dokumentów. Wszystko odbywało się w sferze tajności, za pomocą szerokiej siatki konspiracyjnych kontaktów. Współpracownicy „Żegoty” przeważnie nie wiedzieli o działalności innych współpracowników.

Pomoc kierowana była przede wszystkim do Żydów ukrywających się po tzw. stronie aryjskiej, ale także tych przebywających w gettach i obozach. Ukrywającym się udzielano zapomóg żywnościowych i finansowych, organizowano dla nich fałszywe dokumenty tożsamości, dzięki którym bezpieczniej mogli żyć poza gettem. Żydom nie mającym schronienia, pomagano je znaleźć. Wiele dzieci umieszczano w placówkach opiekuńczych lub u polskich rodzin.

Strukturalnie „Żegota” podzielona została na referaty. Referat terenowy zajmował się wyrabianiem i dostarczaniem fałszywych dokumentów. Referat mieszkaniowy wynajdywaniem bezpiecznych kryjówek. Referat lekarski odpowiedzialny był za organizowanie doraźnej pomocy medycznej. Referat propagandowy drukował i kolportował ulotki zachęcające do pomocy Żydom.

Ważnym elementem działalności „Żegoty” było ratowanie dzieci. Rada kontynuowała prowadzoną już wcześniej akcję pomocową Opieki Społecznej oraz Rady Głównej Opiekuńczej. Dzieci wyprowadzono z gett iumieszczano u polskich rodzin, w zakładach opiekuńczych lub klasztorach. Akcji tej przewodziła Irena Sendlerowa, opiekunka społeczna. Rodziny, które zdecydowały się przyjąć żydowskie dzieci, zazwyczaj otrzymywały środki na ich utrzymanie.

Współpraca z zakonami była szczególnie istotna. Księża zaopatrywali Żydów w chrześcijańskie metryki chrztu, co pozwalało im ocaleć. „Żegota” dostarczyła lub wystawiła ponad 50 tysięcy fałszywych dokumentów.

Rada Pomocy Żydom oprócz działań pomocowych pełniła również funkcję informacyjną. Dostarczała informacji na temat zagłady Żydów prasie konspiracyjnej. Ponadto wydawała swoje ulotki oraz biuletyny. Raportowała także rządowi na uchodźstwie o sytuacji Żydów w okupowanej Polsce, postulując potrzebę militarnej interwencji aliantów.

Organizacja utrzymywała się z funduszy przekazywanych między innymi przez Delegaturę Rządu RP na uchodźstwie, organizacje żydowskie, Bund. Zdarzało się, że datki przekazywały również osoby prywatne, niezwiązane z tymi organizacjami.

Upamiętnienie działalności „Żegoty”

Członkowie Rady Pomocy Żydom zostali upamiętnieni w Alei Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w Instytucie Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie. W 1963 roku Władysław Bartoszewski zasadził w niej oliwne drzewo „Żegoty”, które rośnie do dziś. W Warszawie o działalności organizacji przypominają pomnik „Żegoty” stojący na skwerze przed Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz tablica upamiętniająca siedzibę sekretariatu „Żegoty” przy ulicy Żurawiej 24.

Czytaj Więcej: "Protest" autorstwa Zofii Kossak Szczuckiej