Pod wspólnym niebem (część 2)

Ewa Jóźwiak Jednota NR 2/2020, s. 44–48

Polska od wieków była wspólną ojczyzną chrześcijan i Żydów. W czasie drugiej wojny światowej dokonała się tutaj bezprecedensowa nazistowska Zagłada europejskich Żydów, zwana też Holokaustem lub Szoa. Doświadczenie to było impulsem do podjęcia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego, który rozpoczął się w latach 80.

Trudne początki w Polsce

W dialogu między chrześcijanami a Żydami pojawiały się różne tematy, jednak dialog teologiczny jest (a przynajmniej długo pozostawał) niespełnionym życzeniem chrześcijan. W 1988 r. w Polsce (w Tyńcu) po raz pierwszy odbyło się chrześcijańsko-żydowskie Międzynarodowe Kolokwium Teologiczne[1], w którym brałam udział. Stało się ono początkiem oficjalnego dialogu Kościoła rzymskokatolickiego z Żydami. Strona katolicka chciała dyskusji teologicznej, a strona żydowska stwierdziła, że jeżeli w ogóle taka dyskusja będzie możliwa, to w przyszłości – najpierw trzeba się rozprawić ze zbrodnią, która miała miejsce w Auschwitz. Pamiętam zdziwienie katolickiej strony dialogu – biskupów i profesorów biblistyki, którzy z rabinami chcieli dyskutować o teologii przymierza, podczas gdy żydowscy rabini z USA i Izraela byli zainteresowani tzw. teologią po Auschwitz z Zagładą w samym centrum. Często była to teologia bez Boga. I wiele lat minęło zanim strona katolicka w Polsce „przerobiła” zadany przez partnera dialogu temat, którego tezy niejednokrotnie dziwiły, szokowały, oburzały.

Kolejnym doświadczeniem było drugie Międzynarodowe Kolokwium, które tym razem odbyło się w Spertus College of Judaica w Chicago w 1989 r., w którym uczestniczyli katoliccy duchowni – hierarchowie i wykładowcy biblistyki[2]. W gronie polskich uczestników znalazł się również teolog prawosławny Michał Klinger, jeden z inicjatorów dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w naszym kraju.

Rozpoczęty dialog zaowocował licznymi publikacjami i rozwojem refleksji na różne tematy.

Konferencja Episkopatu Polski 30 listopada 1990 r. przyjęła „List pasterski z okazji 25. rocznicy Nostra aetate”. Z kolei 25 sierpnia 2000 r. z okazji Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 biskupi rzymskokatoliccy przyjęli „List o przebaczeniu i pojednaniu z Żydami, wyznawcami religii niechrześcijańskich i niewierzącymi”, w którym przypomniano, że: „Antysemityzm – podobnie jak antychrystianizm – jest grzechem i jako taki został przez naukę Kościoła Katolickiego, podobnie jak wszystkie inne formy rasizmu, odrzucony”[3].

Powołano gremia mające prowadzić i promować dialog: Radę Episkopatu ds. Dialogu Religijnego, w ramach której powołano Komisję Episkopatu ds. Dialogu z Judaizmem (1986). Została ona powołana w okresie napięć katolicko-żydowskich, związanych z powstaniem w 1984 r. klasztoru karmelitanek w Oświęcimiu, poza zasadniczym terenem obozu, ale w jego oficjalnym obszarze, co zostało źle przyjęte przez wiele środowisk żydowskich. Po kilku latach sporu, decyzją papieża Jana Pawła II klasztor został przeniesiony poza obszar dawnego obozu (1993). Utworzono również Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu (1992) prowadzone przez Krakowską Fundację Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy powołaną przez kard. Franciszka Macharskiego w porozumieniu z biskupami katolickimi całej Europy i przedstawicielami organizacji żydowskich.

Kolejnym konfliktem w Oświęcimiu był spór o tzw. krzyż papieski, który został umieszczony nieopodal Starego Teatru na Żwirowisku (w miejscu zamordowania ponad 150 Polaków), który pozostał po mszy sprawowanej przez papieża w Brzezince (1998).

W roku 1993 Synod Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP ogłosił „Oświadczenie w sprawie 50. rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim”, w którym czytamy: „Nie sposób pogodzić się z myślą, że do zagłady Żydów doszło w Europie, która od wieków rozwijała się pod wpływem kultury chrześcijańskiej”[4]. Synod podkreślił konieczność przeciwdziałania wszelkim przejawom wrogości wobec Żydów, pojawiającym się także i obecnie, konieczność dążenia do pokoju i pojednania, widząc w tym jedno z głównych zadań, za które chrześcijanie są odpowiedzialni przed Bogiem. W dokumencie pobrzmiewa teologia Jana Kalwina w odniesieniu do Żydów jako Ludu Bożego, którą reformator buduje na podstawach biblijnych[5].

W roku 2000 Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego przyjął dokument „Polscy luteranie a Żydzi. Stanowisko Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP do dokumentu Leuenberskiej Wspólnoty Kościołów dotyczącego stosunku chrześcijan do Żydów”[6]. Synod wyraża w nim swoją solidarność ze wszystkimi skrzywdzonymi. „Jako ewangelicy wyznania augsburskiego w niczym nie czujemy się związani wypowiedziami ks. doktora Marcina Lutra przeciwko wyznawcom judaizmu, które naszym zdaniem należą do ducha epoki, która już minęła” – napisano w dokumencie[7]. Wyrażono również „głęboki żal, jeśli wypowiedzi antyżydowskie ks. doktora Marcina Lutra stały się kiedykolwiek zarzewiem nienawiści i prześladowań Żydów ze strony ewangelików na naszej polskiej ziemi i gdziekolwiek na świecie”[8].

Działania praktyczne

Warto podkreślić, że przy Wydziale Teologicznym Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (obecnie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) pod patronatem wspomnianej Komisji Episkopatu ds. Dialogu z Judaizmem został powołany do życia Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego (IDKJ), działający od 1 października 1994 r. To niewielka placówka naukowo-edukacyjna, której postawiono za cel „teoretyczne pogłębienie dialogu między obiema religiami, także poprzez studia nad wspólnymi korzeniami i dziedzictwem”[9]. IDKJ, funkcjonujący do roku akademickiego 2012/2013, inicjował badania, organizował sesje naukowe (m.in. cykl sympozjów „Kościół a Żydzi i judaizm”, których pokłosiem były publikacje pokonferencyjne), konferencje (np. sztokholmska „Kto jest Twoim bliźnim po Holokauście”) oraz prowadził działalność dydaktyczną (wykłady, w tym także publikacje, prelekcje) i konsultacyjną (zwłaszcza we współpracy z Komisją Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem.

Na łamach JEDNOTY problematyka dialogu chrześcijańsko-żydowskiego była obecna jeszcze przed rozpoczęciem oficjalnego dialogu w Polsce. W 1987 r. został na ten temat wydany monograficzny podwójny numer czasopisma. Kilka tekstów umieszczono też w numerze 1/1988[10]. Z wolna tematyka dialogu chrześcijańsko-żydowskiego torowała sobie też drogę w katolickim medium, jakim jest powołana do życia w 1993 r. Katolicka Agencja Informacyjna[11]. Powstały i powstają bibliografie tego dialogu[12].

Wielkiej rangi wydarzeniem była modlitwa polskich biskupów rzymskokatolickich za ofiary mordu na Żydach w Jedwabnem i innych miejscowościach, która została zorganizowana 27 maja 2001 r. w warszawskim kościele Wszystkich Świętych. W 60. rocznicę zbrodni, 10 lipca tego samego roku bp Rafał Markowski osobiście przepraszał Żydów podczas uroczystości rocznicowych w Jedwabnem[13].

W 1991 r. powstała Polska Rada Chrześcijan i Żydów, będąca lokalnym odpowiednikiem Międzynarodowej Rady Chrześcijan i Żydów (ICCJ). Jej członkami są katolicy, ewangelicy reformowani i Żydzi. Przez kilka lat Rada miała nawet swoją siedzibę w Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Warszawie.

Siostra Michèle ze wspólnoty Communauté de Grandchamp otrzymała 2 sierpnia 2019 r., honorowy tytuł „Człowieka Pojednania” przyznawany przez Polską Radę Chrześcijan i Żydów osobom spoza Polski działającym na rzecz zbliżenia i porozumienia chrześcijan i Żydów, zwłaszcza w Polsce, w uznaniu ich wkładu w dzieło zbliżenia, lepszego poznania i pojednania wyznawców obu religii. Jak napisano w laudacji: „Przyznając ten tytuł Siostrze Michèle, chcemy wyrazić w ten sposób nasze uznanie dla jej postawy, jej zaangażowania i jej kontaktów z Polską, a w szczególności z członkami naszej Rady. Ponadto mamy przyjemność wyrazić naszą wdzięczność i uznanie dla Wspólnoty Grandchamp, do której Siostra należy od 1960 r., a przez trzydzieści trzy lata zajmowała się jej nowicjatem”[14].

W dorocznej inicjatywie Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów –Marszu Szlakiem Pomników Warszawskiego Getta połączonym z modlitwami ekumenicznymi – biorą udział duchowni i świeccy luterańscy oraz reformowani z Warszawy i Żyrardowa. Rada organizuje również chrześcijańsko-żydowskie obchody Wspólna Radość Tory. Honoruje też corocznie tytułem Człowieka Pojednania osoby szczególnie zasłużone dla dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w uznaniu ich wkładu w dzieło zbliżenia oraz lepszego zrozumienia i pojednania chrześcijan i Żydów w Polsce. Od 2011 r. nagroda im. ks. Romana Indrzejczyka[15] przyznawana jest chrześcijańskim osobom konsekrowanym, które swą działalnością przyczyniają się do rozwoju dialogu i współpracy chrześcijańsko-żydowskiej i polsko-żydowskiej. W 2017 r. jej laureatem został ks. Michał Jabłoński, proboszcz Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Warszawie.

W 2010 r. w Łodzi powstało Centrum Dialogu im. Marka Edelmana. Ma ono za zadanie popularyzowanie wielokulturowego i wieloetnicznego dziedzictwa Łodzi ze szczególnym uwzględnieniem kultury żydowskiej oraz innych kultur mających znaczący wpływ na rozwój miasta. Od samego początku współpracuje z nim ks. Semko P. Koroza, proboszcz Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Łodzi i prezes Łódzkiego Oddziału Polskiej Rady Ekumenicznej. Od lat miał też dobre relacje z Symchą Kellerem związanym wcześniej z łódzką gminą żydowską, którego koncerty były organizowane w tamtejszym kościele ewangelicko-reformowanym, i z którym przyjaźni się od lat.

Ewangelicy obu konfesji – luteranie i reformowani – od początku biorą (choć nie masowo) udział w inicjatywach dialogowych. Uczestniczyli w kolokwiach „Żydzi i chrześcijanie w dialogu”, a jedno z kolokwiów odbyło się nawet w murach Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W ramach inicjatywy „Ekumeniczny Lublin 2020. Ludzie i formy dialogu. Ku Jerozolimie” cykl comiesięcznych spotkań poświęconych ekumenizmowi i dialogowi chrześcijańsko-żydowskiemu proponują wspólnie: rzymskokatolicka Archidiecezja Lubelska, prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, ewangelicko-augsburska Diecezja Warszawska, Polska Rada Ekumeniczna Oddział Lublin, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, Miasto Lublin oraz lubelskie parafie i wspólnoty: adwentystyczna, ewangelicko-augsburska, mariawicka, polskokatolicka, prawosławna, zielonoświątkowa oraz Wspólnota Chemin Neuf[16].

Kościoły luterański i ewangelicko-reformowany w 10. Niedzielę po Trójcy Świętej obchodzą Niedzielę Izraela. Czytania liturgiczne tego dnia, zaczerpnięte z broszury „Z Biblią na co dzień” przygotowanej przez wspólnotę w Herrnhut, z której oba Kościoły polskie korzystają, podporządkowane są refleksji nad rolą Izraela w historii zbawienia oraz relacji między Synagogą a Kościołem. Kościoły wspominają prześladowania i zagładę Żydów podczas II wojny światowej, a także przypominają o antysemityzmie, który Karl Barth nazywał grzechem przeciwko Duchowi Świętemu.

W parafiach ewangelickich żywa jest pamięć pierwotnych mieszkańców i właścicieli tych miejsc, którzy zginęli w Szoa. Nie inaczej jest np. na terenie ewangelicko-augsburskiej parafii w Drogomyślu na Śląsku Cieszyńskim. „Są nazwy, ale ludzi nie ma już od czasów drugiej wojny światowej. W większości zginęli w krematoriach pobliskiego Auschwitz, a resztka ocalonych musiała wyjechać z Polski w 1968 r. Dlatego parafia w Drogomyślu postanowiła upamiętnić żydowskie rodziny, które kiedyś zamieszkiwały na jej terenie. 19 czerwca 2016 r. po nabożeństwie w parafii ewangelicko-augsburskiej w Drogomyślu została uroczyście odsłonięta tablica upamiętniająca rodziny wyznania mojżeszowego, które mieszkały w obrębie parafii do 1939 r. Inicjatorem umieszczenie pamiątkowej tablicy na murze dzielącym plac kościelny był proboszcz drogomyskiej parafii, ks. Karol Macura. Odsłonięcia dokonały Burmistrz Strumienia Anna Grygierek i Wiceprezes Gminy Żydowskiej w Bielsku-Białej Gabriela Haratyk. Następnie wszyscy spotkali się w Centrum Parafialnym »Effata«, aby skosztować tradycyjnych żydowskich potraw”[17].

Od 23 lat Kościół rzymskokatolicki w Polsce 17 stycznia, w przeddzień rozpoczęcia Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan, obchodzi Dzień Judaizmu w Kościele Katolickim. Został on ustanowiony przez episkopat i ma pomóc katolikom w odkrywaniu żydowskich korzeni chrześcijaństwa i przypominać, że antysemityzm jest grzechem. Co roku centralne obchody Dnia Judaizmu organizuje inna polska diecezja katolicka wraz z powołanym w 1996 r. Komitetem ds. Dialogu z Judaizmem. Do udziału w obchodach zapraszani są również reprezentanci innych Kościołów. Nie do przecenienia są również publikowane każdego roku z okazji Dnia Judaizmu w Kościele Katolickim listy przewodniczącego Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem, przypominające wiernym aktualne nauczanie tego Kościoła na temat Żydów i judaizmu.

„Kiedy modlimy się razem, to jesteśmy bliżej Boga”

Warto wspomnieć, że 12 marca 2000 r., podczas mszy w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu, papież Jan Paweł II w Modlitwie Powszechnej, nawiązującej do najstarszego typu (jak w Wielki Piątek), wyznał winy Kościoła popełnione względem Izraela. Intencję główną odczytał kardynał Edward I. Cassidy, ówczesny przewodniczący Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan: „Módlmy się, aby pamiętając o cierpieniach, jakich zaznał Izrael w ciągu dziejów, chrześcijanie umieli uznać grzechy, popełnione przez wielu z nich przeciwko ludowi Przymierza i błogosławieństw, a przez to zdołali oczyścić swoje serce”. Papież natomiast odmówił następującą modlitwę: „Boże naszych Ojców, który wybrałeś Abrahama i jego potomstwo, aby Twoje Imię zostało zaniesione narodom, bolejemy głęboko nad postępowaniem tych, którzy w ciągu wieków przysporzyli cierpień tym Twoim synom, a prosząc Cię o przebaczenie, pragniemy tworzyć trwałą więź prawdziwego braterstwa z ludem Przymierza. Przez Chrystusa Pana naszego”. Dalszym krokiem było włożenie w szczelinę Ściany Płaczu w Jerozolimie kartki z modlitwą, w której Jan Paweł II prosił Boga o wybaczenie Kościołowi katolickiemu win popełnionych wobec braci Żydów. Kartka ta została potem umieszczona w jerozolimskim muzeum Jad Waszem.

27 stycznia 2020 r. na terenie byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau odbyły się uroczystości upamiętniające 75. rocznicę jego wyzwolenia. Na uroczystościach w Oświęcimiu zebrali się Żydzi, chrześcijanie różnych wyznań, przedstawiciele różnych religii oraz osoby niewierzące, by wspólnie upamiętnić tych, którzy ponieśli równie okrutną, co bezsensowną śmierć. Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP reprezentowali m.in. bp Jerzy Samiec, zwierzchnik Kościoła i prezes Polskiej Rady Ekumenicznej, oraz bp dr Adrian Korczago, zwierzchnik diecezji cieszyńskiej tego Kościoła.

Tego samego dnia – 27 stycznia – przypadła 75. rocznica Tragedii Górnośląskiej i 75. rocznica wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Z tej okazji bp Adrian Korczago skierował w liście pasterskim apel do wiernych swojej diecezji, aby podczas niedzielnych nabożeństw wspomniano ofiary ludzkiej nienawiści i pogardy, poprosił też o modlitwę, „by miłość, zgoda i pokój wypełniały nasze serca, myśli i czyny. Jednocześnie proszę, by w najbliższy poniedziałek o godz. 15.00 dzwony naszych kościołów przypomniały nam wszystkim o modlitwie o wzajemną życzliwość i szacunek, by w przyszłości nigdy nie dochodziło do aktów bestialskości ze względu na narodowość, język, światopogląd, wyznanie, religię czy kulturę”[18].

Warto też wspomnieć, że 1 stycznia 2020 r., dzień po atakach na wyznawców judaizmu i chrześcijaństwa w Stanach Zjednoczonych, w Synagodze Nożyków w Warszawie odbyła się modlitwa o pokój. Do wspólnej modlitwy zaprosił naczelny rabin Polski Michael Schudrich. Udział w modlitwie wziął zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce bp Jerzy Samiec. Po spotkaniu modlitewnym rabin Michael Schudrich i bp Jerzy Samiec złożyli noworoczne życzenia. To pierwsze takie wspólne życzenia noworoczne złożone przez naczelnego rabina i biskupa luterańskiego. Bp Samiec powiedział: „Nowy Rok będzie lepszy, kiedy będziemy razem i razem będziemy budowali pokój wzajemnie się poznając i przyjaźniąc”[19]. Rabin Schudrich podkreślił, że „kiedy stoimy razem, kiedy modlimy się razem, to jesteśmy bliżej Boga”[20].

Na zakończenie warto przypomnieć, że w dialogu w Polsce mamy jeszcze wiele do zrobienia. W roku 2001 prof. Karol Karski postulował rozpoczęcie konkretnych działań dla zwalczenia antysemityzmu: zachęcał m.in. do opracowania ekumenicznych publikacji i zrewidowania podręczników pod kątem antysemickich wypowiedzi i aluzji[21]. Wydaje się, że do dziś ten apel nie został podjęty.

---

Ewa Jóźwiak – doktor teologii ewangelickiej, redaktor naczelna JEDNOTY, działaczka ekumeniczna, członkini Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów

Czytaj też: Ewa Jóźwiak, „Pod wspólnym niebiem” (cz. 1)

---

[1] „Żydzi i chrześcijanie w dialogu. Materiały z Międzynarodowego Kolokwium Teologicznego w Krakowie-Tyńcu 24–27 IV 1988”, opracowanie i redakcja ks. Waldemar Chrostowski, Warszawa 1992.

[2] „Dzieci jednego Boga. Praca zbiorowa uczestników seminarium naukowego w Spertus College of Judaica w Chicago (1989)”, opracowanie i redakcja ks. W. Chrostowski, Warszawa 1991.

[3] M. Przeciszewski, T. Wiścicki, „Dialog katolicko-żydowski w Polsce”, (dostęp: 19.02.2020).

[4] „Oświadczenie w sprawie 50. rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim”, JEDNOTA 7 (1993), s. 5.

[5] H. Krüger, „Kalwin a Żydzi”, w: „Człowiek z Noyon. O Janie Kalwinie na łamach JEDNOTY”, Warszawa 2009, s. 108–115.

[6] „Polscy luteranie a Żydzi. Stanowisko Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP do dokumentu Leuenberskiej Wspólnoty Kościołów dotyczącego stosunku chrześcijan do Żydów”, (dostęp: 11.02.2020).

[7] Tamże.

[8] Tamże.

[9] R. Żebrowski, „Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego”, (dostęp 24.02.2020).

[10] JEDNOTA 9–10 (1987). W 1996 r. JEDNOTA opublikowała cykl artykułów „Berith – Przymierze” s. Kingi Strzeleckiej.

[11] E. Jóźwiak, „Katolicka Agencja Informacyjna o dialogu katolicko-żydowskim”, w: „Ja jestem Józef, brat wasz. Księga pamiątkowa ku czci arcybiskupa Henryka Muszyńskiego, metropolity gnieźnieńskiego w 65. Rocznicę urodzin”, zebrał i opracował ks. W. Chrostowski, Warszawa 1998, s. 202–218.

[12] Na przykład:

• E. Jóźwiak, A. Kuśmirek, „Dialog chrześcijańsko-żydowski. Wybrana bibliografia polskojęzyczna 1964–1989”, „Collectanea Theologica” 3 (1990), s. 113–118;
• M. Mikołajczyk, „Bibliografia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce za lata 1945–1995”, Warszawa 1997;
• M. Mikołajczyk, „Bibliografia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce za rok 2001”,
• „Maqom. Biuletyn informacyjny Instytutu dialogu katolicko-judaistycznego” 1–2 (2005) s. 9–74; M. Mikołajczyk,
• „Bibliografia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce za rok 2002”,
• „Maqom. Biuletyn informacyjny Instytutu dialogu katolicko-judaistycznego” 1–2 (2006), s. 18–65; M. Mikołajczyk,
• „Bibliografia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce za rok 2003”,
• „Maqom. Biuletyn informacyjny Instytutu dialogu katolicko-judaistycznego” 1–2 (2006), s. 59–100.

[13] M. Przeciszewski, T. Wiścicki, „Dialog...”.

[14] „Siostra Michèle człowiekiem pojednania”, (dostęp: 26.05.2020).

[15] „Sprawozdanie z działalności Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów za okres od 26 maja 2011 do 11 czerwca 2013”, maszynopis, s. 2–3. Patron nagrody, ks. Roman Indrzejczyk był od 2007 r. chrześcijańskim wiceprzewodniczącym Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, zaangażowanym w działalność ekumeniczną. Zginął w katastrofie smoleńskiej w 2010 r.

[16] „Ekumeniczny Lublin 2020. Ludzie i formy dialogu. Ku Jerozolimie”, (dostęp: 19.02.2020). Inicjatywie patronuje JEDNOTA.

[17] „Pamięć o nieobecnych”, (dostęp: 25.05.2020).

[18] „Apel biskupa Adriana Korczago”, (dostęp: 25.05.2020).

[19] Wspólna modlitwa o pokój, wspólne życzenia, (dostęp: 2.01.2020).

[20] Pamięć o nieobecnych - Tablica upamiętniająca rodziny wyznania mojżeszowego z terenu parafii Drogomyśl (dostęp: 2.01.2020).

[21] K. Karski, „Protestanci i ekumenizm. Wkład spadkobierców Reformacji w dzieło jedności”, Warszawa 2001, s. 378.