Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów nr. 15 R. 2019 ISSN: 1895-247X, eISSN: 2657-3571

SPIS TREŚCI nr 15 ; R. 2019

Od redakcji

IN MEMORIAM

Kazik, Simcha Ratajzer, a później Simcha Rotem [Hanka Grupińska]

STUDIA

• Havi Dreifuss, Matys Gelman – nieznany przywódca nieznanego ruchu chasydzkiego w czasie Zagłady
• Daniel Reiser, Pisarstwo w cieniu śmierci: rękopis rabina Szapiry „Kazania z lat szału” w perspektywie psychologicznej i fenomenologicznej
• Adam Kopciowski, „Jedynie bramy łez nie zamknęły się przed nami”. Bóg i Zagładaw listach lubelskiego rabina Hersza Majlecha Talmuda
• Stanisław Obirek, Zadziwiające milczenie polskiego Kościoła katolickiego o Holokauście
• Joanna Tokarska-Bakir, Bełk i inne miejsca. Opowieść o dziesiętnikach-zastawnikach
• Martyna Grądzka-Rejak, Jan Olaszek, Postawy i zachowania Polaków wobecŻydów w czasie okupacji niemieckiej wpublikacjach drugiego obiegu w PRL
• Grzegorz Rossoliński-Liebe, Bandera, masowa przemoc i odpowiedzialność. Czy Stepan Bandera był odpowiedzialny za zbrodnie popełnione przez OUN i UPA?

MATERIAŁY

• Piotr Kowalik, Życie religijne na łamach „Gazety Żydowskiej”
• Jacek Leociak, „…rozmawiałem z Bogiem (uśmiechacie się! tylko z nim mogę jeszcze rozmawiać!)”. Modlitewne lamentacje w pamiętniku Karola Rotgebera z getta warszawskiego
• Ewa Wiatr, Wokół jednego listu. Losy wiedeńskich chrześcijan w getcie łódzkim
• Esther Farbstein, „A we mnie płonie duchowa świeca”. Rabin Josef Guzik i jego dziennik
• Maria Ferenc, Rabin Josef Lejb Gelernter ze Skępego i jego ślady w Archiwum Ringelbluma
• Dariusz Libionka, Prześladowcy Żydów przed Wojskowym Sądem Specjalnym Komendy Głównej AK w 1944 r.
• Łukasz Krzyżanowski,„To było między pierwszą a drugą”. Zabójstwo Róży Berger podczas pogromu w Krakowie 11 sierpnia 1945 r.

Z WARSZTATÓW BADAWCZYCH

• Katarzyna Kuczyńska-Koschany, Erntefest – od etymologiido zastosowania
• Barbara Krawcowicz, Teodycea w czasie Zagłady. Wojenne kazania rabina Szlomy Zalmana Unsdorfera
• Adam Sitarek, „Nie myśl, że topisze obłąkany”. Listy rabina z Grabowa i jego misja informowania o Zagładzie
• Sabina Giergiel, Transport Kladovo i zagłada Żydów z serbskiego Šabaca
• Krzysztof Bielawski, „Nawet umarłym nie dalispokoju”. Destrukcja cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w latach 1933–1945
• Julia Machnowska, Sprawy synagog i cmentarzy żydowskich tuż po wojnie w dokumentach Ministerstwa Administracji Publicznej
• Alicja Podbielska, Święta rodzinaz Markowej: kult Ulmów i polityka historyczna 

PUNKTY WIDZENIA

• Wojciech Rappak, Polskie państwo, polscy obywatele, polscy Żydzi. Kilka refleksji o książce Adama Puławskiego Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”
• Grzegorz Krzywiec, O faszyzmiew wersji polskieji jego nieoczywistych dziejach raz jeszcze (na marginesie książki SzymonaRudnickiego Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny)
• Przemysław Czapliński, Prawda i co dalej
• Tadeusz Bartoś, W jednościsiła – złego. O etycznych konsekwencjach monoteizmów
• Krzysztof Dubiński, Jose Arturo Castellanos,George Mantello i salwadorskie certyFikaty

OMÓWIENIA

• Marta Tomczok, Religijny kicz holokaustowy. Zarys zjawiska
• Kamil Kijek,Konieczny kierunek i ślepy zaułek w badaniach nad zagładą Żydów na terenach dawnej Drugiej Rzeczypospolitej
• Roma Sendyka, Niewinni winni. Strategie bezpieczeństwa mnemonicznego w kraju po Zagładzie

RECENZJE

• Omer Bartov, Anatomy of a Genocide: The Life and Death of a Town Called Buczacz [Anna Wylegała]
• Piotr Forecki, Po Jedwabnem. Analiza pamięci funkcjonalnej [Agnieszka Haska]
• Monika Heinemann,Krieg und Kriegserinnerung im Museum. Der Zweite Weltkrieg in polnischen historischen Ausstellungen seit den 1980er-Jahren, 2017 [Zofia Wóycicka]
• Aleida Assmann, Ines Detmers (red.), Empathy and its Limits [Maria Ferenc]
• Tomasz Żukowski, Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów [Olga Kaczmarek]
• Karolina Koprowska, Postronni. Zagłada w relacjach chłopskich świadków [Bartłomiej Krupa]
• David A. Mandelbaum, From Lublinto Shanghai. The Miraculous Exile of Yeshivas Chachmei Lublin [Adam Kopciowski]
• Stanisław Musiał, Wyrzut sumienia. Wokół relacji chrześcijańsko-żydowskich i polsko-żydowskich [Stanisław Obirek]
• Alicja Jarkowska-Natkaniec, Wymuszona wspólnota czy zdrada? [Jacek Chrobaczyński]

Od redakcji:

W tym roku wydajemy 15 tom naszego pisma. W normalnych warunkach byłaby to zapewne okazja do czynienia podsumowań, a nawet jakiejś formy świętowania. Czasy jednak normalne nie są, do czego, jak sądzimy, naszych stałych czytelników specjalnie przekonywać nie trzeba. Od kilku lat uprawianie historii najnowszej, szczególnie zaś zajmowanie się tematyką okupacyjną i problematyką Zagłady, staje się dla instytucji i badaczy dystansujących się od narzucanej bezwzględnie polityki historycznej zadaniem coraz trudniejszym. W zeszłym roku pismo nasze nie otrzymało wsparcia z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Bieżący numer również ukazuje się w większości ze środków pozyskanych od instytucji i osób prywatnych. Obecnie pojawiło się nowe, poważniejsze nawet, zagrożenie w postaci przygotowanej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nowej punktacji czasopism naukowych. Tak się złożyło, że nasz rocznik w efekcie zastosowania niejasnych kryteriów i nieprzejrzystych procedur oceniania otrzymał niewspółmiernie niską w stosunku do jego pozycji liczbę punktów. Wedle tego rankingu niemające odpowiednika w kraju i obecne na arenie międzynarodowej wydawnictwo „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, ukazujące się dodatkowo w wersji anglojęzycznej jako „Holocaust Studies and Materials”, zostało zdegradowane do poziomu pisma o zasięgu regionalnym. Nie piszemy o tym dlatego, by się nad sobą i tą sytuacją użalać, lecz by zwrócić uwagę na jej wymiar praktyczny. Oznacza ona bowiem, że dla polskich badaczy, zwłaszcza młodego pokolenia, publikowanie na naszych łamach staje się działalnością nieracjonalną. Mamy zarazem świadomość, że w obecnych warunkach stworzenie niezależnego od „mecenatu” państwowego liczącego się pisma naukowego byłoby absolutnie niemożliwe i czujemy w związku z tym spoczywającą na nas odpowiedzialność za kontynuowanie rozpoczętego w 2005 r. przedsięwzięcia. To, że dwa ministerstwa nie były w stanie zachować pozorów bezstronności wobec naszego środowiska, jest dodatkową okolicznością motywującą do działania.

Raz jeszcze dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do powstania i rozwoju pisma. Równocześnie chcemy przeprosić autorów tekstów do bieżącego numeru, którzy nie w pełni zdawali sobie sprawę z (punktowych) konsekwencji wyboru miejsca publikacji. Podjęliśmy starania, by w najbliższym czasie częściowo przynajmniej przezwyciężyć tę niekorzystną sytuację.

  *

Biorąc pod uwagę współczesny dyskurs wokół Zagłady, zawartość bieżącego numeru mogłaby się składać wyłącznie z działu „Curiosa”. Z pewnością za kilka lat warto będzie zastanowić się nad przygotowaniem osobnej publikacji poświęconej upolitycznieniu tematyki Zagłady, zaangażowanym w te działania instytucjom, dotyczącym jej programom badawczym i edukacyjnym, wystawom i publikacjom. Czytelnik znajdzie tu jednak niewiele tekstów na ten temat. Działu „Curiosa” w ogóle nie ma. Tematem przewodnim jest natomiast problematyka religijna i teologiczna. Ten wątek był już wcześniej obecny na łamach naszego pisma. Dokładnie dziesięć lat temu dominantą uczyniliśmy zagadnienie postaw i zachowań Kościoła katolickiego wobec Żydów i ich eksterminacji. Prezentowaliśmy spory wokół papieża Piusa XII, przedstawialiśmy działania i zaniechania polskiej hierarchii kościelnej, pisaliśmy o postawach duchowieństwa i wiernych, a także o dialogu chrześcijańsko-żydowskim „z Zagładą w tle”.

Studia i opracowania źródłowe z oddawanego do rąk czytelników numeru prezentują przede wszystkim sylwetki myślicieli religijnych, rabinów, a także po prostu wierzących Żydów działających w czasie wojny oraz ich pisma: komentowane i poddawane interpretacji. Havi Dreifuss z Yad Vashem przybliża postać„nieznanego przywódcy nieznanego ruchu chasydzkiego w czasie Zagłady” – Matysa Gelmana. O słynnych kazaniach rabina Kalonimusa Kalmana Szapiry wygłaszanych w warszawskim getcie pisze Daniel Reiser. Barbara Krawcowicz przedstawia wątki teodycei w wojennych kazaniach bratysławskiego rabina Szlomy Zalmana Unsdorfera. Adam Kopciowski odnajduje problematykę Boga i Zagłady w listach rabina Hersza Majlecha Talmuda z lubelskiego getta. List rabina Jakuba Szulmana z Grabowa analizuje Adam Sitarek. Sprawa jest pasjonująca, ponieważ wiele wskazuje na to, że list mógł być pierwszą zorganizowaną próbą ostrzeżenia Żydów uwięzionych w gettach w rejencji łódzkiej przed nadciągającą Zagładą. Rabin Szulman odegrał znaczącą rolę w łańcuchu przekazywania informacji na temat zbrodni dokonywanej w leżącym nieopodal obozie w Chełmnie nad Nerem. Artykuł Stanisława Obirka pt. Zadziwiające milczenie polskiego Kościoła katolickiego o Holokauście skupia się na refleksji teologicznej „po Auschwitz”. Autor zastanawia się, dlaczego radykalna zmiana w otoczeniu polskich katolików (czyli zagłada Żydów) nie została „zauważona”? Wskazuje na skromną ilościowo i myślowo refleksję nad antysemicką historią teologii chrześcijańskiej oraz prezentuje szerzej teologiczną koncepcję refleksji „po Auschwitz” niemieckiego teologa katolickiego Johanna Baptisty Metza. Wreszcie Tadeusz Bartoś w eseju W jedności siła – złego. O etycznych konsekwencjach monoteizmów dokonuje brawurowej dekonstrukcji i demistyfikacji religijnych i kulturowych fundamentów chrześcijaństwa. „Zamysł masowej egzekucji całego narodu przetrwał w obłędnej pamięci cywilizacyjnej dzięki systematycznej lekturze starego Testamentu w świecie chrześcijańskim” – pisze autor, zaznaczając jednocześnie, że jego tekst, choć prowokacyjny, jest zaproszeniem do dyskusji.

W dziale „Materiały” czytelnik znajdzie fragmenty zapisków, kazań, listów, publikowanych po raz pierwszy w języku polskim. Jacek Leociak prezentuje wątki religijne w pamiętniku Karola Rotgebera z getta warszawskiego; Maria Ferenc publikuje spuściznę rabina Josefa Lejba Gelerntera ocalałą w Archiwum Ringelbluma; Esther Farbstein przedstawia rabina Josefa Guzika i jego dziennik; Ewa Wiatr podała do druku list obrazujący losy wiedeńskich chrześcijan w getcie łódzkim. Pionierskiej pracy dokonał Piotr Kowalik, który na podstawie skrupulatnej lektury wszystkich numerów „Gazety Żydowskiej” zebrał i opisał tematykę religijną, jaka pojawiała się na łamach tego tytułu.

Z innych tekstów zwracamy uwagę czytelników na stanowiące fragment większej całości gruntowne analizy Martyny Grądzkiej-Rejak i Jana Olaszka nad obecnością Zagłady i problematyki stosunków polsko-żydowskich w wydawnictwach ukazujących się w drugim obiegu w PRL. Z zainteresowaniem powinny się też spotkać rozważania Grzegorza Rossolińskiego-Liebe nad odpowiedzialnością Stefana Bandery za zbrodnie popełniane przez OUN-UPA. W dziale „Studia” polecamy również kolejny na naszych łamach artykuł Joanny Tokarskiej-Bakir, tym razem o obławie na Żydów we wsi koło Pińczowa.

W dziale „Materiały” Dariusz Libionka przedstawia nieznaną dotychczas dokumentację kilku postępowań przeciwko szmalcownikom i prześladowcom Żydów toczących się przed Wojskowym Sądem Specjalnym Komendy Głównej AK, Łukasz Krzyżanowski zaś przybliża śledztwo dotyczące śmierci jedynej ofiary antyżydowskiego pogromu w Krakowie, umożliwiające nowe spojrzenie na te ponure wydarzenia.

W dziale „Punkty widzenia” prezentujemy eseje poświęcone wydanym niedawno ważnym książkom: monografii Szymona Rudnickiego o Falandze (Grzegorz Krzywiec), Tomasza Żukowskiego o obecności Zagłady w tekstach kultury (Przemysław Czapliński) i Adama Puławskiego o polskich reakcjach na tzw. wielką akcję likwidacyjną w getcie warszawskim (Wojciech Rappak). Polecamy również interesujący tekst Krzysztofa Dubińskiego dotykający wykorzystywanej ostatnio propagandowo problematyki ratowania Żydów polskich za pomocą dokumentów państw południowoamerykańskich.