Wokół Wielkiej Synagogi w Gdańsku

Opowieść o żydowskich mieszkańcach miasta

25/02/2020 | Na stronie od 01/03/2020

*Wielka Synagoga w Gdańsku na początku prac rozbiórkowych, 1 maja 1939 r. Bundesarchiv, Bild 146-1984-007-36A / CC-BY-SA 3.0*

Wielka Synagoga w Gdańsku istniała tylko przez 52 lata. Dziś możemy ją traktować jako symbol utraconego dziedzictwa miasta, w którego historii zapisali się wybitni naukowcy i artyści pochodzenia żydowskiego.

Gdy w 1878 r. Gdańsk stał się stolicą Prus Zachodnich, prowincjonalne od czasów zaborów miasto zyskało szansę na zmianę statusu. Dzięki kolejnym inwestycjom powstały reprezentacyjne budynki, takie jak gmach pruskiej Nadprezydentury przy ulicy Nowe Ogrody, Poczta Główna przy ulicy Długiej, Dworzec Główny, Bank Rzeszy. Była wśród nich także Wielka Synagoga, ufundowana przez gminę żydowską. Budowlę wzniesioną przy dzisiejszej ulicy Wojciecha Bogusławskiego (An der Reitbahn 11/13 – ulica Przy Ujeżdżalni), niemal w centrum miasta, zaprojektowali znani berlińscy architekci Ende i Boeckmann. Realizacja projektu monumentalnej, neorenesansowej synagogi kosztowała 450 tysięcy marek.

I synagoga była okazała. Po ukończeniu budowy w 1887 roku jej charakterystyczna, 54-metrowa kopuła w tradycji nowoczesnej architektury synagogalnej, z wpływami arabsko-bizantyjskimi, stała się częścią panoramy miasta. Bożnica mieściła 900 miejsc siedzących dla mężczyzn i 750 dla kobiet. W sumie mogła pomieścić ok. 2000 osób, znacznie przekraczając ówczesne potrzeby żydowskiej gminy wyznaniowej. Na codziennych modłach pojawiało się od 300 do 500 osób, cała wspólnota liczyła od 3,5 do tysiąca osób. Wielka Synagoga była budowlą reprezentacyjną, jej twórcy przewidywali, że liczba Żydów w Gdańsku będzie rosnąć.

Koniec Wielkiej Synagogi

Podobnie jak Wielkiej Synagodze w Warszawie, gdańskiej bożnicy nie było dane długo przetrwać. Po dojściu do władzy partii hitlerowskiej nasiliły się nastroje antysemickie w Niemczech. Podczas pogromów tzw. nocy kryształowej 9 listopada 1938 roku została zniszczona połowa z 2800 synagog w Rzeszy. Pomimo autonomii Wolnego Miasta Gdańska, pod koniec 1938 roku żydowska społeczność miasta usłyszała wyrok: mieszkańcy musieli emigrować i sprzedać wszystkie swoje nieruchomości. Miasto wyceniło synagogę i wszystkie pozostałe nieruchomości należące do Żydów na 330 tysięcy guldenów gdańskich — ułamek ich rzeczywistej wartości. W maju 1939 r. synagogę rozebrano. Zachowało się tylko mienie ruchome, które możemy zobaczyć w muzeum w Nowym Jorku.

Druga część książki poświęcona jest żydowskiej społeczności Gdańska: strukturze społecznej, mieszkańcom centrum i przedmieść, cmentarzom. Część trzecia zawiera opowieści o wybitnych gdańszczanach pochodzenia żydowskiego. Poznamy postaci takie jak marszand Lesser Giełdziński, historyk Paul Simson, neurolodzy Adolf Wallenberg i Aniela Gelbard (Zofia Majewska).

Wokół Wielkiej Synagogi w Gdańsku. Z dziejów lokalnej społeczności żydowskiej,pod redakcją Ewy Barylewskiej-Szymańskiej, Wydawnictwo Muzeum Historii Gdańska i Żydowskiego Instytutu Historycznego, Gdańsk 2019, ss. 419.