Akcja „Reinhardt” w dystrykcie krakowskim

Źródło: Ośrodek „Brama Grodzka ‐ Teatr NN”

Dystrykt krakowski był trzecim po dystrykcie lubelskim i „Galicja”, w którym Niemcy przeprowadzili akcję „Reinhardt”. Jej przebieg był bardzo podobny, jak w innych częściach Generalnego Gubernatorstwa (GG). Rezultat był zatrważający. Minimum 202 500 Żydów z dystryktu krakowskiego zostało zabitych podczas tej akcji.

Spis treści

• Sytuacja w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1942
• Akcja „Reinhardt” w dystrykcie krakowskim
• Kraków
• Powiaty (starostwa)
• Losy ludności żydowskiej w dystrykcie krakowskim w 1943 r. (do zakończenia akcji „Reinhardt”) i w latach 1944–1945
• Zakończenie
• Przypisy

(...)

Akcja „Reinhardt” w dystrykcie krakowskim

Dystrykt krakowski był trzecim, po dystrykcie lubelskim i „Galicja”, w którym Niemcy przystąpili do realizacji akcji „Reinhardt”, mającej na celu fizyczną eksterminację całej ludności żydowskiej w GG. Organizacją deportacji ludności żydowskiej dystryktu krakowskiego do obozu zagłady w Bełżcu zajmowały się struktury policyjne kierowane przez dowódcę SS i policji Oberführera SS Juliana Schernera i jego szefa sztabu Martina Fellenza11. Deportacje przeprowadzano powiatami. W nich główną rolę również pełniły lokalne siły policyjne. W akcje zaangażowani byli także starostowie (Kreishauptmanni), z którymi uzgadniano czas, miejsce akcji oraz „kontyngenty” deportowanych. Wiadomo, że dużą aktywnością wykazali się Kreishauptmann Nowego Targu Johan Malsfery, Przemyśla Bernard Giesselman, Rzeszowa Heinz Ehaus, starosta jasielski Walter Genz, zastępca starosty miechowskiego Friedrich Schmidt i Landkommissar (komisarz gminny) Kolbuszowej Walter Twardoń12. Niemcy angażowali w antyżydowskie akcje również te formacje, w których zatrudnieni byli Polacy, czyli na przykład policję granatową. Jednak dystrykt krakowski wyróżnia to, że Niemcy zmusili do udziału w akcjach także polskich junaków z Baudienst (najczęściej musieli oni pilnować zgromadzonych i kopać dla nich groby)13/przypisy.

Część historyków uważa, że z akcją „Reinhardt” należy łączyć operację przeprowadzoną w Mielcu już 9 marca 1942 r. Tego dnia, nie poinformowawszy wcześniej Judenratu, Niemcy wysiedlili całą ludność żydowską. Było to do tej pory precedensem. Podczas selekcji mordowano osoby starsze i dzieci, część Żydów rozstrzelano za miastem. Około 3 tysięcy wysiedlono na Lubelszczyznę. Historyk Bogdan Musiał uważa – że fakt, iż wysiedlono ich w pobliże powstających obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze, świadczy o tym – że należy to wiązać już z początkiem akcji „Reinhardt”. Elżbieta Rączy zwraca uwagę, że akcja ta miała wszelkie cechy późniejszych akcji w kulminacyjnym okresie Zagłady. Z pewnością akcję tę należy rozumieć jako ostrzeżenie płynące do ludności żydowskiej i zwiastun (preludium) masowej eksterminacji14/przypisy.

Akcję „Reinhardt” rozpoczęto w dystrykcie krakowskim 31 maja 1942 r. od Krakowa. W czerwcu i lipcu kontynuowano ją w starostwach: tarnowskim, dębickim, rzeszowskim i przemyskim, w sierpniu w jarosławskim i sanockim. Następnie objęto nią starostwa jasielskie i krośnieńskie, nowosądeckie i nowotarskie, a na koniec starostwo miechowskie15/przypisy.

Kraków

Wysiedleniami z Krakowa kierował szef sztabu w urzędzie dowódcy SS i policji w dystrykcie krakowskim Sturmbannführer SS Wilhelm Haase oraz referent do spraw żydowskich Wilhelm Kundle. Preludium był przegląd kart rozpoznawczych, przeprowadzony 29–31 maja 1942 r. Jego celem było wyłapanie ludzi, którzy przebywali w getcie nielegalnie. Pierwsza deportacja dotyczyła osób powyżej 55 roku życia i nieposiadających stałego zatrudnienia w firmach niemieckich lub zakładach rzemieślniczych. Z 31 maja na 1 czerwca Niemcy zgromadzili na placu Zgody pierwszą grupę Żydów, którą po południu 1 czerwca wysłali do obozu zagłady w Bełżcu. Akcja była kontynuowana w kolejnych dniach. W nocy z 3 na 4 czerwca Niemcy zatrzymali kolejną grupę Żydów, którzy nie mieli odpowiedniego ostemplowania w Kennkarcie i wysłali w transporcie do obozu w Bełżcu. Dwa dni później akcję tę powtórzono. Ogółem w tych trzech transportach było 5000–7000 osób. Na miejscu Niemcy zamordowali około 120–300 Żydów. Świadek tych wydarzeń Aleksander Biberstein pisał:

Widziałem w czasie tych akcji Niemców strzelających do małych dzieci; widziałem rozbijających główki dzieci o mur czy słup; [...] widziałem tragiczne sceny rozgrywające się wśród niechcących się rozdzielić rodzin.

W getcie pozostało około 12 tys. osób, a samo getto zostało zmniejszone16.

Kolejna akcja miała miejsce 28 października 1942 r. Ponownie dowodził nią Wilhelm Haase. Historycy podkreślają bardzo brutalny jej przebieg. Niemcy na miejscu wymordowali wszystkich chorych, strzelano także do zgromadzonego tłumu. Żydzi byli bici. Według niektórych badaczy, poza miastem sprawcy zabili 300 dzieci z sierocińca i ich opiekunów. Do obozu w Bełżcu wysłano 4–4,5 tys. osób (niewykluczone, że wśród nich były dzieci z sierocińca). Niektórzy historycy podają liczbę 7 tys. Na miejscu zabito 600–80017/przypisy.

Po tej akcji, w grudniu 1942 r., zmniejszone getto podzielono na część A (dla pracujących) i B (dla niepracujących). W październiku 1942 r. Niemcy rozpoczęli budowę obozu w Płaszowie18/przypisy.

Powiaty (starostwa) Starostwo krakowskie. Wstępem do akcji na tym terenie była koncentracja ludności żydowskiej z mniejszych miejscowości tego powiatu w Bochni, Skawinie i Wieliczce w lipcu i sierpniu 1942 r. Już przy tej koncentracji Niemcy zabili kilkuset Żydów. Akcja „Reinhardt” w powiecie krakowskim rozpoczęła się od Bochni. 24 sierpnia 1942 r. Żydów, którzy nie mieli odpowiednich stempli w dokumentach, zebrano na terenie koszar wojskowych, a następnie wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu (dane dotyczące liczby deportowanych są rozbieżne: od 2000 do 4000 osób). Na miejscu Niemcy zabili około 400–500 osób. Po tej akcji w getcie w Bochni pozostało około 1500 Żydów (lub 2–3 tysiące). Drugi etap akcji Niemcy przeprowadzili 10 listopada 1942 r. Deportowano wówczas do obozu w Bełżcu od 200 do 500 osób. Zabito także wszystkich chorych ze szpitala. Ostateczna likwidacja getta w Bochni miała miejsce we wrześniu 1943 r. Akcja w Wieliczce została przeprowadzona 28 sierpnia 1942 r. Niemcy deportowali wówczas około 6 tys. Żydów do obozu zagłady w Bełżcu, 700 osób zamordowali tuż za miastem, a około 700 Żydów wywieźli do obozów pracy. Akcja w getcie w Skawinie odbyła się 29 sierpnia 1942 r.: nie mniej niż 1000 osób deportowano do obozu w Bełżcu, młodych mężczyzn skierowano do Płaszowa, a w pobliskim lesie zabito od 100 do 500 osób: starców, niedołężnych i dzieci19/przypisy

(...)