Szoa - Mińsk Mazowiecki

Program

16:30 Spacer z historią prowadzony przez p. Ewę Borkowską (start Biblioteka Miejska, koniec Cmentarz Żydowski)

18:00 Oficjalna część obchodów. Modlitwa i złożenie kwiatów (Cmentarz Żydowski)

19:00 Do Polski - Spektakl w wykonaniu Sławomira Hollanda i Michała Górczyńskiego (MDK)

Historia żydowskiej społeczności Mińska Mazowieckiego

Wirtualny Sztetl, Muzeum POLIN

Początki osadnictwa żydowskiego w mieście nie są dokładnie znane. Pierwsi wyznawcy judaizmu mieszkali w Mińsku w XVII w., zajmowali się wyrobem gorzałki[[refr:|Lalik T., Mińsk Mazowiecki w Polsce przedrozbiorowej XV–XVIII w., [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. J. Kazimierski, Warszawa 1976, s. 99. ]]. W XVIII w. Żydów w Mińsku nie było, chociaż niewykluczone, że poszczególne osoby narodowości żydowskiej (np. cyrulicy lub arendarze karczmy pańskiej) przebywały w mieście, należąc do kahału w Węgrowie[[refr:|Lalik T., Mińsk Mazowiecki w Polsce przedrozbiorowej XV–XVIII w., [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. J. Kazimierski, Warszawa 1976, s. 100; Kuligowski J., Z dziejów osadnictwa żydowskiego w Mińsku Mazowieckim, [w:] W 50 rocznicę zagłady mińskich Żydów, dodatek do „Gazety Samorządowej MIM” 1992, s. 3. ]]. Osadnictwo Żydów na szerszą skalę w Mińsku rozpoczęło się po 1768 r., po zniesieniu ograniczeń stałego pobytu na Mazowszu.

Do 1822 r. Żydzi mieszkający w mieście należeli do gminy wyznaniowej w Kałuszynie. Samodzielna gmina mińska powstała po zniesieniu ustawy o kahałach i utworzeniu dozorów bożniczych. W 1867 r. gmina posiadała synagogę (ul. Karczewska 2), mykwę i znajdujący się nieopodal cmentarz[[refr:|Kuligowski J., Rejestr pomiarowy placów i ogrodów Miasta Mińska Mazowieckiego, „Rocznik Mińskomazowiecki” 2003/2004, z. 11, s. 23.]]. Obszar obejmował 1 morgę i 169 prętów. Ok. 1870 r. założono drugi cmentarz, poza miastem, przy drodze do Cegłowa[[refr:|Kłos L., Mniejszości narodowe i religijne w Mińsku Mazowieckim (do 1939 r.), [w:] 585 lat Mińska Mazowieckiego, red. J. Kuligowski, Mińsk Mazowiecki 2006, s. 18.]]. Miński dozór bożniczy obejmował swym zasięgiem miasto i część miejscowości powiatu mińskiego (od 1867 r. – nowomińskiego): Cegłów, Siennicę, Latowicz, Iwowe, Jeruzal. Do jego kompetencji należało: utrzymanie rabina, synagogi, cmentarza, łaźni, rzeźni rytualnych, dbanie o religijne wychowanie młodzieży, dostarczanie wiernym koszernego mięsa, zarządzanie majątkiem gminy i działalność charytatywna.

Pierwszym mińskim rabinem był Izrael Jankiel, po nim Menasze, następnie Mosiek Nejman i Majer Selson[[refr:|Gontarek A., Społeczność żydowska w Mińsku Mazowieckim, [w:] Miniprzewodnik po cmentarzu żydowskim w Mińsku Mazowieckim, Mińsk Mazowiecki 2008, brak numeracji stron.]]. Zastępcą rabina z Mińska był w tym czasie Josek Grynberg[[refr:|Archiwum Państwowe w Siedlcach, Akta Stanu Cywilnego gminy wyznania mojżeszowego w Latowiczu, sygn. 4-9. ]]. W 1835 r. rabinem został Szymsio Kligman, który sprawował swój urząd przez 40 lat. Przyczynił się on do rozwoju gminy, wybudował m.in. nową drewnianą synagogę oraz mieszkania dla rabina i szkolnika Joska Arsona[[refr:|Archiwum Państwowe w Siedlcach, Akta Stanu Cywilnego gminy wyznania mojżeszowego w Mińsku Mazowieckim, sygn. 8.]]. W 1874 r. rabinem został Jechiel Michl Rabinowicz.

Mińscy Żydzi szybko zafascynowali się chasydyzmem. W 1873 r. założył tu swój dwór cadyk Jakub Perłow, syn Szymona z Zawichostu[[refr:|Rabinowicz T. M., The encyclopedia of hasidism, New Jersey 1996, s. 364.]]. W 1896 r., dzięki funduszom chasyda z Warszawy Szlomo Folmana, założył w Mińsku Mazowieckim jesziwę[[refr:|Gładyś B., Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej, Warszawa 2009, s. 9.]]. Uczyło się w niej ok. 200 uczniów, posiadała bursę i jadłodajnię. Jej rektorem był Moses Mass z Siemiatycz[[refr:|Stampfer S., Hasidic Yeshivot in Inter-War Poland, „Polin. Studies in Polish Jewry” 1998, t. 11, s. 8.]]. Po jego śmierci następcą został syn Alter Izrael Szymon Perlow. W 1916 r. cadyk przeniósł swój dwór do Warszawy.

W Mińsku Mazowieckim chasydzi stanowili bardzo liczną grupę. Dzielili się na zwolenników aż siedmiu cadyków: z Góry Kalwarii, Aleksandrowa, Parysowa, Radzymina, Skierniewic, Piaseczna i Nowomińska[[refr:|Sefer Minsk Mazowiecki, red. E. Siedlecki, Jeruszalaim 1977, ss. 93–95.]].

Chasydzi z dworu cadyka z Góry Kalwarii mieli dom modlitwy przy ul. Rynek 13. W 1929 r., w wyniku pożaru, dom spłonął, ale został odbudowany jako murowany ze środków rebego z Góry Kalwarii. Do środowiska chasydów z Góry Kalwarii należeli: Icze Meir Siennicki, Mordechaj Wasermacher, Samuel Rochman (rzezak rytualny), Benjamin Dangot, Joske Feldman (olejarz), Samuel Finkelsztejn, Izrael Isor Rochman, Lejbisz Finkelsztejn, Mordechaj Finkelsztejn, Mosze Bialer i Sanele Milchberg.

W tym czasie w mieście funkcjonował także dwór cadyka z Aleksandrowa (ul. Nadrzeczna). Jego zwolennikami byli: Abraham Lejzer (rzezak rytualny), Mosze Ichiel Tokulski, Motel Bronsztejn, Herszel Kramasz, Berisz Sapirosztejn (powiernik w rzeźni), Berisz Finkelsztejn, Boruch Ziserman, Aron Feldman, Chaim Boruch Goworczik – długoletni przewodniczący Rady Gminy, Lejbele Rozenberg (syjonista), Mendel Openheim (prezes Mizrachi i miejski ławnik) oraz Chaim Dawid Geltbart.

Chasydzi z Parysowa mieli z kolei dom modlitwy przy ul. Górnej[[refr:|Gładyś B., Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej, Warszawa 2009, s. 30.]]. Do tego dworu należeli: Efraim Beker (dozorca w gminie), Josef Chaim Kapota wraz z synem Samuelem, Meir Felsajcher, Aron Jakub Felsajcher, Samuel Frojman, Jankel Grinberg, Motel Szifman z Pragi, Chaim Zelik Rotlewicz (nauczyciel) oraz Abraham Hersz Wiśnia.

Wyznawcami cadyka ze Skierniewic byli: Tojwe Rogatka, Jakub Arie Zelicki, Lejb Rozenberg, Jankiel Rozenberg, Nataniel Rozenberg, Abraham Icchak Biblarz i jego synowie.

Najważniejszymi wyznawcami cadyka z Radzymina byli: Szbajmele Berkowicz, Gerszon Liberman, Icchak Samuel Cilich, Jankiel Ziserman, Josef Grinbaum, Josef Topilowski, Moszko Sojfer (pisarz). Posiadali oni swoją izbę na poddaszu synagogi przy ul. Karczewskiej 2.

Mieszkali w Mińsku także Żydzi określani jako „chasydzi z Piaseczna” i „chasydzi nowomińscy”.

W XX w. gmina żydowska w Mińsku Mazowieckim obejmowała swym zasięgiem miasto Mińsk Mazowiecki i wieś Siennicę (oddaloną od miasta o ok. 11 km). Siedziba gminy mieściła się w dwóch lokalach, przy ul. Karczewskiej 2 i Nadrzecznej 13[[refr:|Gontarek A., Społeczność żydowska w Mińsku Mazowieckim, [w:] Miniprzewodnik po cmentarzu żydowskim w Mińsku Mazowieckim, Mińsk Mazowiecki 2008.]].

Po śmierci rabina Rabinowicza, na początku XX w., w gminie trwały konflikty w związku z wyborem rabina. Kandydatów na jego miejsce było kilku. Najpoważniejszymi byli Jakub Arie Ajzncwajg z Miechowa i młody Josef Kapłan z Brześcia Litewskiego[[refr:| Gładyś B., Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej, Warszawa 2009, s. 8.]]. Zwolennikami Kapłana stała się inteligencja, młodzież i chasydzi skierniewiccy. W wyborach w 1913 r. uczestniczyła cała społeczność żydowska, także ta z Siennicy. Niewielką przewagą głosów wybrano Ajzncwajga. Wyznawcy Kapłana nie uznali wyboru i od tej pory było dwóch rabinów. Stronnicy Kapłana mieli nawet własnego rzeźnika rytualnego. Ajzncwajg, wkrótce po tym, jak uczyniono go „nowomińskim”, wyjechał do Warszawy. Natomiast Kapłan latem 1915 r. otrzymał nominację na rabina. Jakub Ajzncwajg rozpoczął serię procesów w sądzie rabinicznym u warszawskiego rabina Szlomy Dawida Kahana. Dopiero po otrzymaniu pieniędzy zrezygnował ze swych roszczeń.

Josef Kapłan zmarł w 1929 roku. Procedura wyboru nowego rabina była już inna, dokonywał go Zarząd Gminy pod przewodnictwem prezesa Chila Trojanowskiego. Rabinem w 1934 r. został Mosze Nataniel Szapiro – wnuk rabina z Kałuszyna.

Nie jest możliwe ustalenie nazwisk kolejnych prezesów Zarządu Gminy Wyznaniowej w Mińsku Mazowieckim. Wiadomo, że 2 sierpnia 1926 r. prezesem był Mordka Kirszenbaum[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 95. ]], natomiast po nim stanowisko to piastował Szyja Mendelson[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 96.]]. W 1934 r. prezesem ponownie został Chil Trojanowski[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 122. ]]. Ostatnim przewodniczącym Zarządu był Szlojme Morgensztern.

Rada gminy składała się z 12 członków. W 1924 r. było w niej 9 członków z Agudy, 2 reprezentantów Związku Rzemieślników i syjonista. W 1931 r. było 7 osób z Agudy, 4 osoby ze Związku Rzemieślników i członek Poalej Syjon-Prawicy. Niestety, nie wiemy wiele o działalności Rady Żydowskiej Gminy Wyznaniowej.

Żydzi w Mińsku Mazowieckim w okresie międzywojennym stanowili ok. 40% wszystkich mińszczan. Brali aktywny udział w życiu politycznym miasta. Wysuwali wielu kandydatów do Rady Miejskiej, zakładali po kilka list wyborczych. Radni żydowscy byli zainteresowani rozwojem miasta, popierali wiele inicjatyw, np. elektryfikację, budowę szkoły. Mimo że zdecydowana większość Żydów była ortodoksyjna (najliczniejszą partią była Aguda), większość radnych żydowskich była zwolennikami syjonizmu. Ruch syjonistyczny silnie się rozwijał. Co ciekawe, kiedy w Polsce frakcja rewizjonistów miała silną pozycję, w Mińsku Mazowieckim z powodu braku zwolenników została rozwiązana.

W okresie międzywojennym w Mińsku Mazowieckim wybory do Rady Miejskiej odbyły się pięciokrotnie – w latach 1919, 1923, 1927, 1934 i 1939.

W grudniu 1919 r. w skład Rady Miejskiej weszło 24 radnych, w tym 7 Żydów[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 89.]]. Byli to: Jakub Farbman – l. 52, handlowiec, bezpartyjny; Szymon Goldman – l. 61, felczer, bezpartyjny; Mordka Kirszenbaum – l. 28, kamasznik, syjonista; Mendel Openheim – l. 28, handlowiec, syjonista; Josek Perkal – l. 63, handlowiec, bezpartyjny; Chil Trojanowski – l. 34, handlowiec, bezpartyjny; Jankiel Rozenberg – l. 32, handlowiec, bezpartyjny. Tylko dwóch radnych określiło swą orientację polityczną, pozostali zadeklarowali się jako bezpartyjni.

W skład Magistratu weszło 5 osób, wśród nich był tylko jeden Żyd: Izaak Wajsbrod – l. 50, bezpartyjny.

W czasie następnych wyborów, w 1923 r., Żydzi utworzyli odrębną listę. Kandydowało z niej 21 Żydów, w tym 7 na zastępców. Ostatecznie, wybrano spośród nich 7 radnych i 3 zastępów[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 72.]]. Mandat radnego objęli: Izaak Wajsbrod, Moszek Liwerant, Josek Perkal (przy jego nazwisku figuruje adnotacja, że należy do organizacji Związek Syjonistyczny Młodych Żydów), Mordka Kirszenbaum, Mendel Openheim, Chil Trojanowski, Jankiel Talarski. Zastępcami zostali: Bencjon Berger, Jankiel Pietrzyński, Motel Borensztejn.

W 1934 r. do Rady Miejskiej weszło 15 Polaków i 9 Żydów[[refr:|Kubiak K., Mińsk Mazowiecki w latach 1918–1939, [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. J. Kazimierski, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, s. 203.]]. Nie zachowały się imienne listy wybranych radnych. Wiadomo jedynie, że startowali oni z dwóch list o nazwach: Żydowsko-Gospodarcza i Żydowsko Zjednoczony Blok Gospodarczy.

W 1939 r. wybrano do Rady Miejskiej tylko 4 żydowskich radnych: Abrama Felnera – członka Związku Syjonistycznego; Jankiela Lejba Wajsbroda – członka Bezprocentowej Kasy Żydowskiej, sympatyka syjonizmu; Noacha Mikanowskiego – nie należącego do organizacji, sympatyka syjonizmu i Moszka Różańskiego – członka Związku Rzemieślników Żydowskich, sympatyka Bundu[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 404.]].

Radni żydowscy wchodzili prawdopodobnie w skład wszystkich komisji miejskich. Skupiali się jednak przede wszystkim we własnej organizacji, którą nazwali „kołem żydowskim”. Zachowały się pisma wysyłane do przewodniczącego Rady Miejskiej, najczęściej z prośbą o odroczenie posiedzeń lub dnia targowego z powodu żydowskiego święta. Niestety, nie zachowały się materiały pokazujące współpracę radnych żydowskich z radnymi chrześcijańskimi.

Żydzi stanowili prężnie działającą społeczność. Organizowali się w związki zawodowe, zakładali stowarzyszenia, towarzystwa, komitety. Dbali o rozwój szkolnictwa. Utrzymywali kontakty z innymi gminami żydowskimi (głównie z Warszawy i Kałuszyna).

Mińscy Żydzi utrzymywali się głównie z handlu i rzemiosła, wykonując tradycyjne dla siebie zawody. Magistrat w dn. 27 VIII 1919 r. sporządził na polecenie Inspektoratu Skarbowego spis wszystkich przedsiębiorstw o kapitale rocznym powyżej 10 000 marek polskich, mieszczących się w Mińsku Mazowieckim[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 102.]]. Wszystkich zakładów przemysłowych i handlowych było 536, z tego 393 (73.3%) należało do Żydów. W spisie przedsiębiorstw żydowskich figurowało: 156 sklepów, w tym 14 o dwojakim asortymencie, np. sklep spożywczy i tabaczny, sklep spożywczy i przybory szewskie; 7 punktów handlowo-usługowych (będących jednocześnie sklepem i warsztatem); 11 punktów określonych jako składy, czyli znacznie większych niż sklep; 46 osób handlujących, 22 zakłady gastronomii oraz 137 przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych. Najwięcej sklepów należało do branży spożywczej – 74. Stosunkowo dużo było sklepów kolonialnych (12), galanteryjnych (12), łokciowych (12) i żelaznych (10). W mieście znajdowało się po jednym sklepie o specjalizacji: okulary, wapno, skóry, fajans, tabaka, wina, materiały piśmienne. Sklepów rzeźniczych było pięć. Wśród punktów handlowo-usługowych znajdowały się: spożywczy i krawiec (dwa punkty), spożywczy i szewc, sklep i piekarnia, sklep z farbami i malarz. Składów piwa było 2. Oprócz nich w Mińsku Mazowieckim znajdowały się: skład materiałów budowlanych, trzy składy drewna, skład apteczny, dwa składy jednocześnie drewna i tabaki, skład desek i skład szewski. W spisie osób handlujących znajduje się wiele nazwisk handlarzy o wąskich specjalizacjach. Były wśród nich 3 osoby handlujące bydłem, 2 zajmowały się tylko końmi, 2 – jedynie cielakami, jedna – tylko krowami. W sumie 8 osób zajmowało się handlem zwierzętami. Spotykamy w tym spisie również osoby handlujące m.in.: drobiem (6), naczyniami kuchennymi (3), owocami (3), torfem (2), nabiałem (2), drewnem (2), włoszczyzną (2), drożdżami (1), okryciami damskimi (1), mlekiem (1), kiszkami solonymi (1). W Mińsku Mazowieckim istniało ponadto 13 herbaciarni, hotel, 3 restauracje i 5 piwiarni. Szyja Mendelson posiadał lokal, w którym prowadził jednocześnie piwiarnię i piekarnię. Z przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych najwięcej było warsztatów szewskich (18), rzeźni (15), zakładów krawieckich (12) i kamaszników (10). Nieco mniej, bo po 8, było piekarni i zakładów zegarmistrzowskich. Po 4 rymarzy, blacharzy i czapników oraz 4 olejarnie. Znajdowały się również tam 3 mydlarnie oraz 3 mleczarnie. Pracowało też 3 malarzy. Czynne były również kuźnie (2), jatki (2), farbiarnie (2), kantory wymiany (2), zakład fotograficzny, drukarnia, tokarnia, młyn motorowy, fabryka octu, fabryka wody sodowej, wypożyczalnia rowerów.

Magistrat w 1934 r. sporządził również wykaz lekarzy, felczerów, adwokatów i inżynierów[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 114.]]. Wśród wymienionych znajduje się 6 nazwisk żydowskich (z ogółem 40): Goldman Abram – felczer, Zarecki Szlama – felczer, Belka Gabryela – akuszerka, Dina Rozensztejn-Wajner – dentystka, Grűnberg Leon – adwokat, Ekiel Władysław – adwokat.

Inaczej niż w przypadku mieszkańców innych miejscowości woj. warszawskiego, mieszkańcy Mińska mieli większą możliwość zatrudnienia w dużych zakładach przemysłu ciężkiego (działały dwa takie zakłady). Co za tym idzie, kupcy żydowscy mieli większy rynek zbytu, z uwagi na dużą liczbę robotników pochodzących z okolicznych miejscowości.

Ludność żydowska była społecznością dość biedną. Co prawda większość przedsiębiorstw należała do Żydów, ale więcej tych dużych, o wysokim kapitale obrotowym, posiadali Polacy. Większość społeczności żydowskiej należała do biednego drobnomieszczaństwa, wielu było robotników i chałupników; bardzo nieliczną grupę stanowiła inteligencja.

Prawdziwym wstrząsem dla społeczności był pogrom w czerwcu 1936 roku. Wielu Żydów jego czasie uciekło z miasta i już do niego nie wróciło, osiedlając się w innych miejscowościach. Skutkiem ekonomicznym pogromu była gwałtowna pauperyzacja społeczności żydowskiej. Wiele sklepików i warsztatów zostało zdewastowanych, dużej części nie udało się ponownie otworzyć. W nocy z 30 maja na 1 czerwca 1936 r. 6 członków Obozu Narodowo-Radykalnego napadło na 5 Żydów powracających z Warszawy[[refr:|Laskowska-Gielo J., Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 2000, nr 4, s. 488. ]]. W wyniku napaści zmarł Izrael Cylich, prezes partii Poalej Syjon. Kilka osób zostało ciężko rannych, m.in. Hersz i Izrael Wiernikowie. W pogrzebie 26-letniego Izraela Cylicha wzięło później udział około 1000 osób, w tym przedstawiciele żydowskich organizacji społecznych, związków zawodowych i komuniści. Żydzi zapowiedzieli jednomiesięczny post.

Bezpośrednią przyczyną zajść antyżydowskich w Mińsku Mazowieckim było zabójstwo wachmistrza Jana Bujaka z 7 Pułku Ułanów Lubelskich dokonane 1 czerwca 1936 r. przez krawca Judkę-Lejba Chaskielewicza z Kałuszyna[[refr:|Laskowska-Gielo J., Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000, nr 4, s. 488.]].

1 czerwca 1936 r. rozpoczęło się demolowanie sklepów żydowskich przez młodzież w wieku 16–18 lat. Wybito szyby w synagodze. Żydzi zabarykadowali się w domach. Tak opisał efekt zajść antyżydowskich w Mińsku Mazowieckim działacz socjalistyczny Stanisław Dubois:

W sklepach i mieszkaniach żydowskich powybijane są szyby. Szkło, skrzętnie z polecenia władzy usuwane, wala się jeszcze po ulicy. Ponoć nie ma mieszkania żydowskiego, do którego by nie wpadł kamień poprzez wybitą szybę. Używano do tego „patriotycznego” dzieła przeważnie państwowych kostek kamiennych, którymi właśnie naprawiano ulice sławetnego grodu. Na rynku, gdzie mieści się centrum handlowe, dziś nikt nie sprzedaje ani nie kupuje. Wszystkie stragany żydowskie są zamknięte, pozabijane[[refr:|Dubois S., Nie bardzo podłe miasto Mińsk Mazowiecki jak po oblężeniu (1936) [online] http://lewicowo.pl/nie-bardzo-podle-miasto-minsk-mazowiecki-jak-po-oblezeniu/ [dostęp: 9.09.2014].]].

Ludność żydowska zaczęła uciekać do Warszawy. Pociągi były przepełnione, zabrakło biletów w kasie. W sumie ok. 3 tys. osób uciekło z miasta. Ludność najbiedniejsza oraz ta, która nie miała znajomych w Warszawie, pozostała mieście. Gromadziła się w domach bogatszych Żydów – murowanych i w miarę bezpiecznych – m.in. w domu ławnika Mendla Ofenheima, w kantorze piwa i wód gazowych p. Halcbanda[[refr:|Laskowska-Gielo J., Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000, nr 4, ss. 488–490.]]. Zamieszki trwały całą noc. Udało się je stłumić dopiero przy pomocy policji warszawskiej i patroli ułanów. Trzeciego dnia, w środę, ponowiono ataki na Żydów. Grupy wyrostków zaczęły włamywać się do pozamykanych domów, biły ludność żydowską. Rozruchy trwały znów całą noc. Ogółem przez pierwsze 3 dni pobito i zraniono 41 osób.

Z oburzeniem, z wściekłością mówiono o policji miejscowej. Nie tylko, że bezczynnie zachowywała się, gdy napadano, rozbijano, bito, grabiono, ale spełniała po prostu mało zaszczytną rolę podżegaczy, jawnie pochwalając ekscesy i wymyślając Żydom. Policjant sanacyjny w roli agitatora endeckiego – to też niezły obrazek naszych oryginalnych czasów[[refr:|Dubois S., Nie bardzo podłe miasto Mińsk Mazowiecki jak po oblężeniu (1936) [online] http://lewicowo.pl/nie-bardzo-podle-miasto-minsk-mazowiecki-jak-po-oblezeniu/ [dostęp: 9.09.2014].]].

Kolejna fala zamieszek miała miejsce po pogrzebie Jana Bujaka. Wtedy kilkanaście osób zostało pobitych, w tym 5 dotkliwie. Nieznani sprawcy podpalili w różnych miejscach miasta 8 domów należących do Żydów, od których zapaliły się również dwa domy Polaków[[refr:|Laskowska-Gielo J., Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000, nr 4, s. 493.]]. Wkrótce zjawiła się w Mińsku grupa parlamentarzystów żydowskich: poseł Emil Sommerstein, senatorzy Schorr i Trockenheim oraz redaktor Heszel Gotlieb, którzy spotkali się ze starostą[[refr:|Laskowska-Gielo J., Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000, nr 4, s. 494.]]. Tego dnia, po spotkaniu z posłami, radni mińscy podpisali odezwę nawołującą do zachowania spokoju i powrotu do zwykłych zajęć. Rozwieszono ją w mieście.

Najłatwiej było zatrzymać miejscowej policji podejrzanych o podpalenia. Sprawców było kilkunastu. Przy niektórych (dobrze znanych policji ze wcześniejszej działalności przestępczej) znaleziono rzeczy zrabowane Żydom. Po trzech dniach spokoju powrócili z Warszawy pierwsi Żydzi. W poniedziałek (8 czerwca) większość sklepów przystąpiono do usuwania zniszczeń w sklepach żydowskich. W ciągu kilku najbliższych dni większość Żydów wróciła do swych domów.

Na posiedzeniu Magistratu (3 czerwca) podejmowano tematu pogromu[[refr:|Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Otwocku, Akta miasta Mińska Mazowieckiego, sygn. 616. ]]. Nie przejęto się sytuacją mińskich Żydów. Odnotowano jedynie, że ławnik Ofenheim jest nieobecny z powodu wyjazdu do Warszawy. Można zatem stwierdzić, że chrześcijańscy radni nie zainteresowali się losem żydowskich mieszkańców. Gmina żydowska w Warszawie pomagała, nie tylko finansowo, współwyznawcom z Mińska Mazowieckiego, np. wysyłając szkło na szyby. Pomoc ta była bardzo ważna i niezbędna, aby Żydzi mogli zacząć spokojnie żyć. Nastroje antyżydowskie nie skończyły się jednak wraz z pogromem. W Mińsku Mazowieckim, podobnie jak w całej Polsce, hasła antysemickie były obecne aż do wybuchu wojny. Nasilił się bojkot ekonomiczny, a ludność polska szybko zaczęła zakładać swoje stragany i sklepiki.

Niemcy zajęli miasto 13 września 1939 roku[[refr:|Minsk Mazowiecki, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, red. Sh. Spector, Jerusalem − New York 2001, s. 830.]]. Pod koniec tego roku w Mińsku Mazowieckim powołali Judenrat, a następnie policję żydowską[[refr:|Encyclopedia of the Holocaust, red. I. Gutman, New York 1990, ss. 977–979. ]]. Żydów wysyłano do obozów pracy.

25 października 1940 r. utworzono getto, w którym stłoczono 5242 Żydów. Obejmowało ono rejon między ulicami: Błonie, Siennicką, Nadrzeczną, Rynek, Warszawską, Mostową i częściowo Piłsudskiego[[refr:|Noiński E., Likwidacja getta żydowskiego w Mińsku Mazowieckim w świetle relacji i wspomnień naocznych świadków, „Rocznik Mińskomazowiecki” 2006, z. 14, s. 76; Gładyś B., Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej, Warszawa 2009, s. 30.]]. Getto nie było ogrodzone, a Żydzi mogli w miarę swobodnie przemieszczać się po mieście. Przywieziono do niego także ludność żydowską z Kalisza, Pabianic, Lipna i Kałuszyna. Judenrat założył wspólną kuchnię i szpital. Przewodniczącym Judenratu został Moszek Kramasz, zastępcą Majer Bryks. Członkami byli m.in. Jankiel Popowski, Chil Morgensztern, Mordka Kirszenbaum, Moszek Majnberg. Zimą 1940 r. w getcie wybuchła epidemia tyfusu. W połowie 1941 r. powstały w getcie cztery grupy oporu, skupiające w sumie 30 osób, planujące przedostanie się do grup partyzanckich. Nawiązano kontakt z Gwardią Ludową. W czerwcu i lipcu 1942 r. zbierano w getcie pieniądze na zakup broni. Przewodniczący Judenratu dał na ten cel 10 tys. zł[[refr:|Noiński E., Likwidacja getta żydowskiego w Mińsku Mazowieckim w świetle relacji i wspomnień naocznych świadków, „Rocznik Mińskomazowiecki” 2006, z. 14, ss. 76–77.]]. Niektórzy Żydzi zdołali się przedostać do partyzantki, gdzie zginęli w czasie walk.

21 sierpnia 1942 r. nastąpiła likwidacja getta. Żydów stłoczono najpierw na Rynku, później na rampie kolejowej. Rankiem, 22 sierpnia 1942 r., zostali wywiezieni do Treblinki. Ok. 1000 osób zamordowano na miejscu w czasie wywózki. Członkowie Judenratu zostali rozstrzelani w miejscowej kwaterze SS, poza Mordką Kirszenbaumem, który na własne żądanie pojechał do Treblinki[[refr:|Gładyś B., Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej, Warszawa 2009, s. 14.]].

Pozostawiono w mieście jedynie 370 wykwalifikowanych robotników, zatrudnionych w fabryce Wehrmachtu i fabryce Rudzkiego. Przebywali w obozie pracy w budynku szkoły im. Kopernika na ul. Siennickiej. W obozie schronili się też Żydzi, którzy zdołali uciec z akcji. Pod koniec listopada ok. 100 osób przeniesiono do Kałuszyna, a stamtąd wywieziono ich do Treblinki. 24 grudnia 1942 r. 218 Żydów z obozu pracy zostało zamordowanych na miejscowym cmentarzu żydowskim. 10 stycznia 1943 r. Niemcy rozpoczęli likwidację obozu, w którym było ok. 300 osób. Pierwsza grupa wyprowadzonych Żydów ze szkoły w drodze na kirkut zaatakowała Niemców. Pozostali więźniowie zamknęli się w budynku. W Niemców rzucano cegłami, sprzętem, kamieniami itp. Szkoła została ostrzelana i podpalona. Grupa 104 osób, która nadal pracowała w fabryce Rudzkiego, została rozstrzelana 5 czerwca 1943 roku.

Wojnę przeżyło kilkudziesięciu Żydów. Większość stanowili ukrywający się po „stronie aryjskiej”. Wśród nich była Roma Byczuk. Podczas łapanki została schwytana, ale nierozpoznana jako Żydówka, została wywieziona do pracy w Niemczech[[refr:|Relacja ustna Romy Byczuk.]]. Tam przeżyła wojnę, a po jej zakończeniu wróciła do Mińska Mazowieckiego. Jej siostra i matka również zdołały przeżyć ukrywając się, ale ojciec popełnił samobójstwo.

Po zakończeniu działań wojennych w Mińsku Mazowieckim powstał Komitet Żydowski. W skład jego Zarządu weszli: Lejb Guz, Pola Płutycka, Sabina Popowska, Szmul Róziański, Jankiel Świecki, Moszek Zyserman. 15 listopada 1944 r. w Komitecie zarejestrowanych było 85 osób. Dalsze losy Żydów z Mińska Mazowieckiego są bliżej nieznane. Można przypuszczać, że większość ocalonych w kolejnych latach opuściła Polskę[[refr:|Skibińska A., Powroty ocalałych, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007, ss. 505–599.]].

Nota bibliograficzna

1. Dubois S., Nie bardzo podłe miasto Mińsk Mazowiecki jak po oblężeniu (1936) [online] http://lewicowo.pl/nie-bardzo-podle-miasto-minsk-mazowiecki-jak-po-oblezeniu/ [dostęp: 9.09.2014].
2. Encyclopedia of the Holocaust, red. I. Gutman, New York 1990, ss. 977–979.
3. Gładyś B., Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej, Warszawa 2009.
4. Gontarek A., Społeczność żydowska w Mińsku Mazowieckim, [w:] Miniprzewodnik po cmentarzu żydowskim w Mińsku Mazowieckim, Mińsk Mazowiecki 2008.
5. Kłos L., Mniejszości narodowe i religijne w Mińsku Mazowieckim (do 1939 r.), [w:] 585 lat Mińska Mazowieckiego, red. J. Kuligowski, Mińsk Mazowiecki 2006.
6. Kubiak K., Mińsk Mazowiecki w latach 1918–1939, [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. J. Kazimierski, Warszawa 1976.
7. Kuligowski J., Z dziejów osadnictwa żydowskiego w Mińsku Mazowieckim, [w:] W 50 rocznicę zagłady mińskich Żydów, dodatek do „Gazety Samorządowej MIM” 1992.
8. Lalik T., Mińsk Mazowiecki w Polsce przedrozbiorowej XV–XVIII w., [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. J. Kazimierski, Warszawa 1976.
9. Laskowska-Gielo J., Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000, nr 4.Miniprzewodnik po cmentarzu żydowskim w Mińsku Mazowieckim, Mińsk Mazowiecki 2008.
10. Minsk Mazowiecki, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, red. Sh. Spector, Jerusalem − New York 2001, s. 830.Sefer Minsk Mazowiecki, red. E. Siedlecki, Jeruszalaim 1977.
11. Noiński E., Likwidacja getta żydowskiego w Mińsku Mazowieckim w świetle relacji i wspomnień naocznych świadków, „Rocznik Mińskomazowiecki” 2006, z. 14.

Uwagi, sugestie, propozycje zdjęć i tekstów prosimy przesyłać bezpośrednio na adres: sztetl@polin.pl Administrator dołożył wszelkich możliwych starań, aby prezentowane treści były prawdziwe i aktualne oraz nie naruszały praw osób trzecich, w tym praw autorskich, jednak nie może tego zagwarantować. Dlatego błędne informacje na stronie internetowej nie mogą być podstawą roszczeń.