Manfred Deselaers – Wkład Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu w Dialog Chrześcijańsko-Żydowski 1990-2013

15/12/2013 | Na stronie od 15/12/2013

Źródło: Centrum Dialogu o Modlitwy w Oświęcimiu

Manfred Deselaers

Dialog Chrześcijańsko-Żydowski 1990-2013

W 1988 r. Papież Jan Paweł II powiedział: „Spośród wielorakich inicjatyw, jakie w duchu Soboru podejmowane są dzisiaj na rzecz dialogu żydowsko-chrześcijańskiego, pragnę wskazać na powstający w Polsce ośrodek informacji, wychowania, spotkań i modlitwy. Ma on służyć badaniom nad Shoah oraz nad martyrologią narodu polskiego i innych narodów europejskich w okresie narodowego socjalizmu, a także duchowej konfrontacji z tymi problemami. Należy sobie życzyć, aby przyniósł obfite owoce i mógł stanowić wzór również dla innych narodów”. [1]

Osiemnaście lat później Papież Benedykt XVI powiedział: „Bogu niech będą dzięki, że oczyszczanie pamięci, do którego wzywa nas to miejsce, rodzi tu także wiele inicjatyw, które mają na celu przeciwstawianie się złu i przyczynianie się do budowania dobra. Przed chwilą miałem okazję pobłogosławić Centrum Dialogu i Modlitwy. W niedalekim sąsiedztwie prowadzą życie ukryte siostry karmelitanki, które czują się w sposób szczególny zjednoczone z tajemnicą Krzyża i przypominają nam wiarę chrześcijan, która głosi, że sam Bóg zstąpił do piekła ludzkiego cierpienia i cierpi razem z nami. […] Możemy więc mieć nadzieję, że z miejsca kaźni będzie wyrastać i dojrzewać konstruktywna refleksja, i że pamięć przeszłości pomoże przeciwstawiać się złu i sprawiać, że zatryumfuje miłość”. [2]

Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu (CDiM) [3], prowadzone przez Krakowską Fundację Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy, powstało w 1992 r. Jest to instytucja katolicka, założona przez Ks. Arcybiskupa Franciszka Kardynała Macharskiego, w porozumieniu z biskupami całej Europy i przedstawicielami organizacji żydowskich.

Intencją założycieli Centrum, powstałego w pobliżu byłego obozu Auschwitz, było stworzenie miejsca refleksji, edukacji, wymiany myśli i modlitwy dla wszystkich poruszonych tym, co się tutaj stało. Centrum ma być formą uczczenia pamięci ofiar i ma przyczyniać się do budowania w świecie wzajemnego szacunku, pojednania i pokoju.

Trudne początki

Decyzja o powstaniu Centrum Informacji, Spotkań. Dialogu, Wychowania i Modlitwy w Oświęcimiu zapadła podczas spotkania przedstawicieli organizacji żydowskich i Kościoła katolickiego w Genewie w 1987 r. [4], jednak realizacja tej doniosłej idei nie była łatwa. Ówcześnie w Polsce panował jeszcze komunizm, a władze nie były przychylne powstawaniu nowych katolickich instytucji. Po 1989 r., po końcu komunizmu w Polsce, proces przebudowania porządku społecznego nie ułatwił spraw organizacyjnych. W tym czasie, w grudniu 1989 r., Kardynał Franciszek Macharski założył „Krakowską Fundację Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy w Oświęcimiu” na rzecz budowy nowego klasztoru Sióstr Karmelitanek i Centrum Dialogu. Budowę nowego klasztoru oraz Centrum Dialogu zaczynano jednocześnie, aby jak najszybszej móc rozpocząć działalność edukacyjną. Archidiecezja Krakowska nie miała wystarczających funduszy, aby samodzielnie realizować tak wielki projekt. Tworzenie struktur [5] , budowa obiektów [6], szukanie sponsorów [7] oraz początki działalności merytorycznej szły jednocześnie. Kiedy w 1992 r. Centrum otwierało swoje drzwi dla gości, trudna atmosfera „sporu o Karmel” wisiała jeszcze w powietrzu, a reakcje na cokolwiek z tym związane często były bardzo emocjonalne, jakby dotykając wszędzie otwartych ran.

Jak trudne w tym okresie było prowadzenie Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu niech ilustruje następujący cytat z sprawozdania zarządu Fundacji z 1996 r.: „Całość działalności Centrum odbywa się w ramach niewielkich możliwości recepcyjnych. Dysponujemy około 40 miejscami noclegowymi w pokojach o niskim, wieloosobowym standardzie. Powodem tego stanu rzeczy jest fakt, iż Centrum zorganizowane zostało w budynku adaptowanym z konieczności, w sytuacji braku funduszów na realizację pierwotnego projektu. Projekt ów przewidywał osobny budynek hotelowy zapewniający użytkownikom odpowiedni komfort. [8] […] Techniczny poziom naszej oferty nie pozwala wprowadzać wyższych cen za usługi, rezultatem czego wpływy z trudnością pokrywają wydatki ponoszone z tytułu utrzymania instytucji. W skali roku równoważą się one, a niekiedy przynoszą deficyt. Na podstawie opinii gości Centrum wolno wnosić, iż pobyt tutaj traktują jako nader owocny, przy niewątpliwie trudnym i wymagającym kontekście miejsca. Wielokrotnie cennym duchowym doświadczeniem staje się dla przebywających w Centrum możliwość udziału w liturgii wraz z Siostrami Karmelitankami w ich klasztornej kaplicy. Z uwagi na kościelny rodowód obiektu zastanawiać powinna kwestia proporcji pomiędzy tematyką historyczną a pierwiastkiem religijnym. Dla domu o proweniencji chrześcijańskiej pytanie to wciąż pozostaje wyzwaniem. Materia jest wszak delikatna w sytuacji zarzutów o “chrystianizację Auschwitz” podnoszonych raz po raz (również pod naszym adresem)”. [9] Ostatnie zdanie odnosi się m.in. do katolickiej organizacji Pax Christi w Niemczech, która ostro skrytykowała pierwsze folder reklamowy Centrum Dialogu. Folder został wycofany. Trzeba o tym wszystkim pamiętać, aby odpowiednio ocenić osiągnięcia. W niniejszym artykule skupiam się nad przedstawieniem rozwoju pracy merytorycznej. Aby móc przedstawiać rolę CDiM w rozwóju dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce, trzeba opisać całokształt pracy merytorycznej CDiM.

Dom Gościnności

Centrum Dialogu i Modlitwy leży w Oświęcimiu, nie w Auschwitz. Ludzie z całego świata przyjeżdżają jednak „do Auschwitz”, aby w miejscu pamięci Auschwitz-Birkenau wspominać czas wojny, kiedy pod niemiecką okupacją miasto Oświęcim nazwano Auschwitz a w obozach koncentracyjnych organizowano masową zagładę. Dlatego mówimy, że Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu pragnie służyć swoim gościom „u progu Auschwitz”. [10]

Centrum ma swoją katolicką tożsamość, z drugiej strony jest otwarte dla wszystkich, niezależnie od narodowości lub wyznawanej religii. Przejrzystość własnej tożsamości pomaga, a nie szkodzi dialogowi. Zadaniem Centrum, jako instytucji katolickiej jest duszpasterstwo u progu Auschwitz, troska o ludzi poruszonych tym, co się tu stało, przy pełnym poszanowaniu ich – często odrębnej – tożsamości.

W Auschwitz zginęli ludzie z całej Europy różnych tożsamości, nie tylko Żydzi i Polacy. Dziś do Oświęcimia przyjeżdżają ludzie z całego świata, którzy przynoszą ze sobą różne historie. Dlatego spotkania u progu Auschwitz mają wiele twarzy i przekraczają granice dialogu chrześcijańsko-żydowskiego.

W Auschwitz dotykamy spraw, które są jak otwarte rany. Czasem trudno o tym rozmawiać, czasem lepiej jest milczeć. Ważniejsza niż słowa jest sama obecność.

Centrum Dialogu i Modlitwy realizuje swoje powołanie będąc domem gościnności u progu Auschwitz. Od 1991 r. w Centrum pracuje ksiądz Archidiecezji Krakowskiej – ks. Jacek Mola (1991-1993), ks. Piotr Wrona (1993-2001), od 2001 ks. Jan Nowak. Kapłan Archidiecezji Krakowskiej pełni funkcję dyrektora Fundacji Centrum. Od 1995 r. w CDiM pracuje także ksiądz dr Manfred Deselaers, duszpasterz na zagranicę Episkopatu Niemieckiego, oraz od 2009 r. Siostra Mary O’Sullivan, irlandzka Sister of Mercy.

Dziś Centrum dysponuje ok. 145 miejscami noclegowymi w pokojach jedno-, dwu- i wieloosobowych, dobrze wyposażonymi salami konferencyjnymi i kilkoma bardziej kameralnymi salami, jak również kaplicą, oratorium międzyreligijnym, restauracją, kawiarnią oraz campingiem. Baza logistyczna jest konieczna, aby goście mogli skupić się na zwiedzaniu, szkoleniu, refleksji, dialogu i modlitwie. Miła i pomocna obsługa pomaga czuć się bezpiecznie u progu Auschwitz.

Niedawno uczestnicy międzynarodowej grupy medytacyjnej pisali do Centrum: „Niesamowicie pomocny był powrót do Centrum po każdej wizycie w obozie. Znaleźliśmy odpoczynek i pokój potrzebne nam, aby zrównoważyć silne miejsce cierpienia i bólu”. [11] Cztery wymiary określają pracę edukacyjną CDiM, które w pewnym sensie wszystkie zaczynają się od milczenia i słuchania: Wiedza – milczeć i słuchać głosu Ziemi Oświęcimskiej, Refleksja – milczeć i słuchać głosu własnego serca, Dialog – milczeć i słuchać głosu drugiego człowieka oraz Modlitwa – milczeć i słuchać lub szukać głosu Boga.

Wiedza

Wszystkie programy zaczynają się od wizyty w miejscu pamięci Auschwitz-Birkenau. Trzeba skonfrontować się i lepiej poznać, czym był „Auschwitz”, dlatego u podstaw naszej pracy edukacyjnej leże współpraca z Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Miejsce pamięci oferuje możliwość zwiedzenia obozu z przewodnikiem, dostęp do archiwum lub zbiorów sztuki więźniarskiej, a także wykłady lub multimedialne prezentacje na różne tematy z życia obozowego.

Centrum umożliwia spotkania z nielicznymi już byłymi więźniami. Są to przeważnie Polacy, wśród nich także Żydzi. W ciągu lat byli to m.in. Wilhelm Brasse (+2012), Kazimierz Smoleń (+2012), Wacław Długoborski, Adam Jurkiewicz (+1997), August Kowalczyk (+2012), Ignacy Krasnokucki, Henryk Mandelbaum (zm. 2008), Edward Paczkowski, Józef Paczyński, Zofia Pohorecka (+2004), Zofia Posmysz, Tadeusz Sobolewicz, Karol Tendera, Hanna Ulatowska, Jacek Zieliniewicz. Już od 1992 r. częstym gościem Centrum była Halina Birenbaum, Żydowska pisarka urodzona w Warszawie, mieszkająca w Izraelu. Jest autorką pierwszej publikacji Centrum. [12] Te spotkania są w pewnym sensie sercem naszej pracy edukacyjnej, przybliżają bowiem ludzki wymiar tragedii a jednocześnie otwierają drogi nowych przyjaźni.

Centrum ma do dyspozycji gości bibliotekę, wideotekę oraz zbór innych materiałów edukacyjnych, które pomagają lepiej poznać historię Auschwitz.

Codzienna praca edukacyjna dotyczy głównie grup, których celem jest poznanie miejsca pamięci (wizyta w byłym obozie, spotkanie z byłym więźniem) i refleksja nad tym doświadczeniem.

Już latem 1991 r., kiedy pierwszy budynek Centrum był jeszcze w budowie, przyjmowano międzynarodowe grupy młodzieżowe, które pomagały także przy budowie. W programie miały wizyty w byłym obozie, refleksje nad historią oraz pojednaniem i modlitwę. Słuchali wykładów, np. prof. Jonathana Webbera na temat żydowskich tradycji żałobnych.

Pierwsze lata działalności edukacyjnej CDiM podsumował ks. Grzegorz Ryś następująco: „Pierwszy budynek «Centrum» został otwarty na początku 1992 r. Rozpoczęto od organizowania kursów językowych, wykładów i seminariów według tematycznej triady: «Biblia – Historia – Dialog». Wkrótce jednak zakres zarówno form, jak i tematów znacznie się poszerzył. Jeszcze w 1992 r. «Centrum» włączyło się bardzo aktywnie w pomoc humanitarną dla dotkniętej wojną Bośni. W maju 1993 r. gościło Dalaj Lamę. W okresie od grudnia 1993 do czerwca 1994 r. zorganizowało 43 różne spotkania (nierzadko kilkudniowe) dla najrozmaitszych gremiów począwszy od grup szkolnych, przez obozy uniwersyteckie z Polski i Niemiec oraz włoskich seminarzystów aż po Komisję Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem. W czerwcu 1995 r. w «Centrum» odbyły się m.in. Polsko-Izraelskie Spotkanie Pisarzy Dziecięcych i Młodzieżowych (5-8 VI) oraz międzynarodowe sympozjum dziennikarzy – «Mniejszości narodowe w Europie Środkowej: przeszkoda czy pomost» (16-18 VI). Dwa miesiące później w cyklu 3-dniowych seminariów nazwanych «Turning Point ’95» przez ośrodek przewinęło się 367 osób z 33 krajów. W październiku 1997 r. odbyła się z kolei polsko-niemiecka sesja naukowa: «Dzieciństwo i Sacrum». W okresie od l listopada 1998 do 25 października 1999 r. Centrum gościło 46 różnych grup z: Włoch, Niemiec, Francji, Anglii, Austrii, Belgii, Holandii, Izraela i Japonii oraz wiele osób indywidualnie – także takich, których pobyty były w jakiejś mierze lub w całości sponsorowane przez ośrodek (byli więźniowie, emeryci, nauczyciele, niepełnosprawni)”. [13]

W 2013 r. Centrum gościło 126 grup edukacyjnych z 17 krajów. Łącznie z innymi gośćmi 6241 osób z 44 krajów skorzystało z 16 468 noclegów. Poza tym Centrum odwiedza wiele grup lub osób indywidualnych po wizycie w byłym obozie, szukając odpoczynku lub rozmowy.

Refleksja

Próba poznania czym był „Auschwitz”, budzi więcej pytań niż daje odpowiedzi. Pozostaje świadomość, że do końca tego nie zrozumiemy, ale także, że nie wolno zapomnieć lub lekceważyć tego, co się tutaj stało. Człowiek słucha „głosu Ziemi Oświęcimskiej”, który przemawia nie tylko do umysłu, ale i do serca, i stara się zrozumieć, co to miejsce chce przekazać, co ofiary chcą powiedzieć i czego ma się tu uczyć.

Wydaje się, że refleksja w własnym sercu i we gronie zaufanych ludzi jest koniecznym etapem, który musi poprzedzać spotkanie i dialog z innymi stronami. Większość grup goszczących w Centrum to grupy jednonarodowe: sami Niemcy, sami Polacy, sami Anglicy, sami Żydzi itp. W obliczu Auschwitz ludzie pytają siebie, jakie jest znaczenie pamięci o Auschwitz dla mnie, jak bym się zachował wtedy, kim jestem dziś, jaka jest moja odpowiedzialność? Te pytania wpisują się w szersze konteksty: co ta pamięć znaczy dla nas jako Niemców, jako Polaków, jako Żydów, jako chrześcijan?

Prawie każda grupa w Centrum spotyka się wieczorem by wymienić wrażenia i refleksje nad wydarzeniami dnia. Zazwyczaj grupy organizują to ze swoimi liderami. Czasem pracownicy Centrum przy tym pomagają. Dużo refleksji pojawia się poza organizowanym programem w indywidualnych rozmowach przy posiłkach lub podczas nocnych dyskusji.

Nierzadko gości nurtuje jakiś wewnętrzny temat, który ich przynaglił, aby chociaż raz w życiu przyjechać do Auschwitz. Mogą to być np. sprawy rodzinne, o których nie chcą publicznie rozmawiać. To również trzeba uszanować, tworząc przestrzeń zaufania.

Od 1997 r. Centrum organizowało co roku chrześcijańskie rekolekcje u progu Auschwitz. Stałą częścią programu jest wizyta w byłym obozie Auschwitz i medytacja Drogi Krzyżowej w Birkenau. Jako współprowadzący zapraszane były często osoby lub wspólnoty zaangażowane w dialog, np. ks. prof. Łukasz Kamykowski, biskup Grzegorz Ryś, wspólnoty Sióstr Notre Dame de Sion, Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża z Lasek k. Warszawy, Ruch Focolari, Małe Siostry Jezusa. W 2007 r. na rekolekcje adwentowe pod hasłem „Wspólnie oczekujemy Mesjasza” – Refleksje z perspektywy Żydów i Chrześcijan, Centrum zaprosiło oprócz Sióstr Matki Bożej Syjonu także Pana Stanisława Krajewskiego, współprzewodniczącego Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, z wykładem o żydowskim oczekiwaniu Mesjasza. Pogłębienie własnej chrześcijańskiej tożsamości i otwieranie się na innych są ze sobą związane. Wśród uczestników rekolekcji było wielu ludzi zaangażowanych w dialog chrześcijańsko-żydowski. Poza ofertą otwartą Centrum prowadzi także rekolekcje i dni skupienia na życzenie poszczególnych grup. [14]

Większość gości Centrum to grupy młodzieżowe, w tym ponad połowa z Niemiec. Grupy izraelskie należą do rzadkości. Z Francji, co drugi rok przyjeżdża na dwa dni „Pociąg Pamięci” z około 500 uczniami szkół katolickich. Organizacja „Travel for Peace” przywozi norweskich uczniów niemalże przez cały rok, zawsze ze świadkiem czasu.

Praca edukacyjna z młodzieżą jest szczególne ważna w CDiM W latach 2002-2005 przy Centrum powstał projekt „Miejsce zamieszkania: Oświęcim”, w którym uczniowie z miasta Oświęcim przygotowywali się do dialogu międzykulturowego, międzyreligijnego i międzynarodowego. [15] Po spotkaniach i korespondencji z byłymi więźniami młodzi napisali „orędzie młodzieży z Oświęcimia do młodzieży świata”, które odczytali podczas Światowych Dni Młodzieży w 2005 r. w Kolonii. Rok później, 28 maja 2006 r., mieli okazję osobiście wręczyć orędzie Papieżowi Benedyktowi XVI podczas jego wizyty w CDiM w Oświęcimiu. Kończy się ono słowami: „My, ludzie młodzi, którzy wkrótce będziemy mieć duży wpływ na losy świata i – jak powiedział Jan Paweł II – to od nas w dużej mierze zależeć będzie przyszłość, obiecujemy tym wszystkim ludziom, którzy cierpieli i umierali w obozach koncentracyjnych, iż będziemy pamiętać o historii, przekazywać ją kolejnym pokoleniom, wyciągać z niej wnioski i starać się nie popełniać tych samych błędów z przeszłości, które doprowadziły do potwornych tragedii. Tylko wtedy świat stanie się miejscem, gdzie panuje Radość, Miłość, Sprawiedliwość, Pokój i Wiara. Młodzież z Oświęcimia.”

W ramach programów edukacyjnych Centrum, młodzież zagraniczna może spotykać się z młodzieżą ze szkół oświęcimskich, przygotowywaną na te spotkania przez swoich nauczycieli.

Dialog

Każdy odwiedzający były obóz widzi innych odwiedzających z całego świata. Narzuca się pytanie, jakie znaczenie ma Auschwitz dla nich i jak oni patrzą na nas, jak można z pamięcią o Auschwitz ufać dziś sobie nawzajem? Relacje są poranione lub zniszczone. Zatem w leczeniu „po Auschwitz” chodzi o uzdrowienie relacji. Nie można robić tego samotnie – Żydzi sami, Niemcy sami, Polacy sami itd.

Dialog w kontekście Auschwitz to dialog zranionych ludzi. Leczenie to budowanie zaufania. Ważne jest coś w rodzaju „przedpokoju” dialogu. Zanim człowiek wejdzie do „salonu” dialogu, musi tego chcieć. Potrzebuje miejsca, gdzie czuje się mile widziany i szanowany, ze swoją tożsamością i swoimi ranami. Zaufanie buduje się poprzez szczere spotkanie twarzą w twarz.

Wśród wielu dialogów, które toczą się u progu Auschwitz, dialog chrześcijańsko-żydowski gra kluczową rolę. Można powiedzieć, że jest to dialog, z którego CDiM się zrodził i który staje się także wzorem dla innych dialogów. Nawet, jeśli bezpośrednio nie jest on głównym tematem wielu wydarzeń w CDiM, jest on zawsze obecny, co najmniej w tle.

W 1990 r. Kardynał Macharski powołał Międzynarodową Radę Programową z wybitnymi osobami dialogu chrześcijańsko-żydowskiego z Polski i zagranicy, chrześcijanami i Żydami. [16] W tym gremium, które spotkało się kilka razy w początkowym okresie istnienia Centrum, przedstawiono i omawiano główne kierunki pracy merytorycznej.

W 1993 r. powstał w Krakowie Międzywydziałowy Instytut Ekumenii i Dialogu Papieskiej Akademii Teologicznej(MIED). Instytut pod kierownictwem ks. prof. Łukasza Kamykowskiego od początku współpracuje z Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu. [17] W 2013 r. Instytut został przekształcony w Instytut Teologii Fundamentalnej, Ekumenii i Dialogu na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie (ITFED). Do regulaminu wpisano, że „prowadzi stałą współpracę z Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu” (Art. 6 § 5).

W 1997 r. CDiM zaprosiło zaangażowanych w dialog Żydów i chrześcijan z Polski, Niemiec oraz USA. [18] Przedmiotem refleksji były zagadnienia religijnego traktowania rzeczywistości Auschwitz. Fakt, że owocem tego spotkania była lista dwudziestu czterech pytań, świadczy o trudności problematyki. Listę wysłano do wielu środowisk zaangażowanych w dialog chrześcijańsko-żydowski na całym świecie. [19] Jedynie National Holocaust Remembrance Committee of the Canadian Jewish Congress wypracował obszerną odpowiedź. [20] Centrum nie otrzymało żadnej negatywnej reakcji.

Uczestnicy tego spotkania, wśród których byli profesorowie, księża i rabin, zdecydowali się kontynuować kontakty i wspólnie organizować seminaria u progu Auschwitz ze swoimi studentami. Powstały fundamenty zaufania, na których można było dalej budować.

Od 1997 r. Centrum zapraszało polskich studentów na dni studyjne, które w następnych latach przemieniły się w spotkania międzynarodowe. Były one organizowane według następujących zasad: najpierw uczestnicy przez dwa dni słuchali razem „głosu Ziemi Auschwitz”, poprzez oprowadzenia i spotkanie ze świadkiem czasu. Wieczorami dzielili się wrażeniami dnia. Potem spędzali dzień w Krakowie. Następne dwa dni, znowu w Oświęcimiu, były poświęcone refleksji. Referenci mówili przy tym przede wszystkim o sobie swojej perspektywie, czyli np. rabin z Ameryki o żydowskiej teologii po Auschwitz w USA, profesor z Niemiec o niemieckich doświadczeń dialogu po Auschwitz, ksiądz z Polski o polskim spojrzeniu na Auschwitz. Nie mówili o innych, innych słuchali.

Owocem takich spotkań jest książka Dialog u progu Auschwitz. Zawiera ona teksty wykładów wygłoszonych podczas dni studyjnych i stanowi swego rodzaju podstawowe wprowadzenie w ten trudny dialog. [21] Te międzyreligijne i międzynarodowe dni studyjne „u progu Auschwitz” stały się ważną szkołą dialogu dla wszystkich uczestników, nie tylko pod kątem naukowym. Trafnie wyraziła to jedna z ich uczestniczek: „Wielką wartością tych sesji było spotkanie z drugim człowiekiem. Szczególnym znakiem była nasza wspólna obecność w Auschwitz. Wspólna po pierwsze jako ludzi – choć każdy musi sam stanąć wobec tej ziemi, chcieliśmy jednocześnie być tam razem. Nie po to, żeby kogokolwiek przekonywać, ale po to, by się nawzajem słuchać, uczyć innego patrzenia i rozszerzać serce na wrażliwość drugiego człowieka. Nasza obecność była wspólna także na płaszczyźnie religijnej i narodowej – w spotkaniach uczestniczyli bowiem chrześcijanie i Żydzi z Polski, Izraela, Niemiec, Anglii i Stanów Zjednoczonych. Już sam fakt, że odwiedziliśmy razem Auschwitz i Birkenau, stał się wydarzeniem na miarę wielkiego symbolu!” [22] Niektórzy uczestnicy dziś wykładają lub w inny sposób są w swoich środowiskach mocno zaangażowani w dialog chrześcijańsko-żydowski.

Ważnym wydarzeniem była międzynarodowa konferencja Religion and Violence, Religion and Peace, która na zaproszenie Sacred Heart University w Connecticut (USA) oraz Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu w 1998 r. zgromadziła ważnych żydowskich i chrześcijańskich przywódców religijnych, wśród nich kilku kardynałów i rabinów, i także reprezentanta Islamu. [23]

Religijny dialog chrześcijańsko-żydowski u progu Auschwitz nabierał tempa. Kilka innych przykładów: Centrum zainicjowało i pomaga od 2007 r. przy realizacji pobytów studyjnych polskich księży w Izraelu, organizowane przez Radę ds. Dialogu Religijnego Konferencji Episkopatu Polski, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu oraz Yad Vashem w Jerozolimie.

Stowarzyszenie Teologów Fundamentalnych w Polsce zorganizowało swój doroczny zjazd w 2008 r. w CDiM pod tytułem „Perspektywy teologii po Auschwitz” również z udziałem niemieckiego oraz izraelskiego prelegenta. Uczestnikami byli wykładowcy wszystkich katolickich seminariów i wydziałów teologicznych w Polsce. [24]

Centrum jest również w stałym kontakcie z ICCJ (International Council of Christians and Jews). Jest to główna organizacja zrzeszająca instytucje religijnego dialogu chrześcijańsko-żydowskiego z całego świata. W 2011 r. doroczna konferencja ICCJ miała miejsce w Polsce – w Krakowie i w Oświęcimiu. W CDiM odbyły się medytacje, wykłady i warsztaty, potem uczestnicy szli wspólnie modlitewną drogą wzdłuż rampy w Birkenau, gdzie przy różnych stacjach wspominano sprawiedliwych wśród narodów świata, sprawców, ofiary obozu wszystkich narodowości i żydowskie ofiary Szoah. Towarzyszyły temu chrześcijańskie i żydowskie modlitwy. [25] Było to dla uczestników głębokie przeżycie, które pokazało, że potrafimy wspólnie uszanować ofiary Auschwitz i być razem w modlitwie, wzajemnym szacunku i wspólnej odpowiedzialności za przyszłość. Nie była to już atmosfera sporu.

W CDiM stale rośnie liczba wykładów i seminariów na temat „Holocaust i dialog” dla grup studenckich z całego świata (w 2013 r. 16 grup zagranicznych w CDiM).

Od 2013 r. w Oświęcimiu organizowany jest roczny kurs „ABC relacji chrześcijańsko- i polsko-żydowskich” przez Instytut Teologii Fundamentalnej, Ekumenii i Dialogu Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście przy Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau oraz CDiM z poparciem Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Polsce.

Oprócz dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w CDiM rozwijają się również inne dialogi. Także tu kilka przykładów: Maximilian-Kolbe-Werk, niemieckie stowarzyszenie na rzecz pomocy dla byłych więźniów obozów koncentracyjnych i gett, organizuje co roku w CDiM spotkania byłych więźniów obozów koncentracyjnych i gett z młodzieżą, nauczycielami oraz dziennikarzami.

Maksymilian Kolbe Stiftung z Niemiec, której przewodniczą biskup Ludwig Schick z Niemiec i arcybiskup Wiktor Skworc z Polski, co roku organizuje w CDiM międzynarodowe warsztaty, które są szkołą pojednania po trudnej przeszłości dla ludzi zaangażowanych na rzecz pojednania w różnych zapalnych miejscach w Europie.

Zen Peacemaker Community i Polska Wspólnota Pokoju od 1995 r. organizują co roku tygodniowe międzyreligijne i międzynarodowe Oświęcimskie Medytacje Dawania Świadectwa (Auschwitz-Birkenau Bearing Witness Retreat). Organizują to buddyści, ale uczestniczą także Żydzi i chrześcijanie a często także wyznawcy innych religii.

Od 2008 r. Instytut Auschwitz dla Pokoju i Pojednania (the Auschwitz Institute for Peace and Reconciliation) z Nowego Jorku we współpracy z Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu prowadzi programy w celu zapobiegania ludobójstwu i innym masowym zbrodniom. Już ponad 250 polityków i decydentów z ponad 60 krajów wzięło w nich udział. [26] Ważny, ale jednocześnie trudny i rzadki dialog dotyczy krajów byłego ZSSR. W obozie Auschwitz zginęło ok. 15.000 radzieckich więźniów, a Armia Radziecka wyzwoliła obóz. W 2008 r. w Centrum 250 młodych katolików z Rosji wraz z biskupem Clemens Pickelem przeżyło dwa dni skupienia. CDiM organizowało również z Rosjanami seminaria dotyczące różnych perspektyw na Drugą Wojną Światową (2010) oraz o prawach człowieka, we współpracy z uniwersytetem w Woroneżu i z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie (2013).

Od kilku lat japońska organizacja NGO Peaceboat organizuje razem z CDiM dni studyjne, w których uczestniczą czasami „Hibakusha” – ofiary ataku atomowego na Hiroszimę lub Nagasaki. Ważne dla nich są m.in. spotkania z młodzieżą oświęcimską, z którą rozmawiają o tym, jak żyć z trudną przeszłością swojego rodzimego miasta.

Można by było jeszcze wymieniać dużo innych przykładów dialogu.

Modlitwa

U progu Auschwitz motywuje nas wiara, że siła zła nie ma ostatniego słowa o Auschwitz. Dlatego nie rezygnujemy w trudnych momentach. Modlitwa jest cierpliwością dialogu.

Tuż obok Centrum znajduje się Klasztor i Kaplica Sióstr Karmelitanek Bosych. formalnie niezwiązane z Centrum Dialogu i Modlitwy, siostry prowadzą odrębne życie modlitewne. Sama jednak ich bliska obecność promieniuje jako świadectwo wiary u progu Auschwitz.

Karmelitanką była też Edyta Stein, Siostra Benedykta od Krzyża, którą Papież Jan Paweł II beatyfikował (1987), kanonizował (1998) i ogłosił Współpatronką Europy (1999). Z powodu żydowskiego pochodzenia została ona zamordowana w 1942 r. w Auschwitz-Birkenau. Gdy Papież ogłaszał Edytę Stein Współpatronką Europy, napisał: „Jej krzyk łączy się z krzykiem wszystkich ofiar tej straszliwej tragedii, ale zarazem jest zjednoczony z krzykiem Chrystusa, który nadał ludzkiemu cierpieniu tajemniczą i trwałą owocność”. [27] Edyta Stein świadomie zjednoczyła się z losem swojego żydowskiego ludu w czasie katastrofy. Robiła to ze światłem swojej chrześcijańskiej wiary w zbawczy sens krzyża. Złączona z żydowskim Szoah i złączona z Krzyżem Chrystusa jest ona w pewnym sensie patronką dialogu chrześcijańsko-żydowskiego po Auschwitz.

Świadom żydowskiej obawy, że kult Edyty Stein może prowadzić wśród katolików do zapomnienia o nieochrzczonych żydowskich ofiarach, a więc do „chrystianizacji” pamięci o Auschwitz, Centrum podkreśla, że Edyta prowadzi chrześcijan do żydowskich ofiar. Nie można o niej myśleć, nie pamiętając o Szoah.

Centrum zorganizowało dwie duże konferencje naukowe na temat Edyty Stein – polską w 2006 r. [28] i międzynarodową w 2012 r. – z udziałem m.in. referentów żydowskich. Podczas wielu rekolekcji uczestnicy medytowali jej teksty i jej los. Począwszy od 2002 r., przez ponad 10 lat CDiM organizowało uroczystości w rocznicę śmierci tej wielkiej kobiety. Przebieg obchodów 60-lecia jej śmierci w 2002 r. oraz 70-lecia w 2012 r. wcześniej omawiano z przedstawicielami żydowskimi. W 2012 r. przed Mszą Św. z udziałem dwunastu biskupów, która odprawiona została przy pomniku w Birkenau, uczestnicy szli wzdłuż Rampy – symbolicznie śladami ostatniej drogi Edyty Stein w transporcie żydowskim. Była to droga modlitewna, przygotowana wspólnie z Polską Radą Chrześcijan i Żydów. [29]

Wizyta Papieża Benedykta XVI w Auschwitz, Birkenau i w CDiM 28 maja 2006 r., miała duże znaczenie. Pokazała bowiem światu Auschwitz i Birkenau jako miejsce modlitwy i spotkań. Najlepszym podsumowaniem tego wydarzenia był znak, że w Birkenau, podczas modlitwy Papieża w towarzystwie przedstawicieli różnych wyznań chrześcijańskich oraz Żydów, na niebie pojawiła się tęcza. W Biblii tęcza jest symbolem przymierza i przypomina obietnicę złożoną przez Boga Noemu, że Ziemi nie nawiedzi już więcej wielka powódź (Rdz 9, 13-15). Papież później tak wspominał: “Na moich drogach przez Polskę nie mogło zabraknąć wizyty w Auschwitz-Birkenau, w miejscu najokrutniejszego bestialstwa – próby zniszczenia narodu izraelskiego, a poprzez to unicestwienia wyboru Boga, wygnania samego Boga z historii. Wielkim pocieszeniem było dla mnie ukazanie się na niebie tęczy, wówczas, gdy w hiobowym geście wołałem do Boga w obliczu grozy tego miejsca, w przerażeniu wobec pozornej nieobecności Boga, a jednocześnie w przeświadczeniu, że nie przestaje On, również w Swym milczeniu, być i trwać przy nas. Ta tęcza była jak odpowiedź: tak, jestem tu, a słowa obietnicy, przymierza, wypowiedziane po potopie, obowiązują do dziś”. [30] Rabin Michael Schudrich, naczelny rabin Polski, powiedział z kolei, że najważniejszą tęczą była ta podczas wizyty Benedykta XVI w Auschwitz. Pojawiła się, kiedy Bóg widział, że Jego dzieci są razem. [31]

PRZYPISY:

  1. Jan Paweł II, 24.06.1988 r., Mauthausen, Austria.
  2. Benedykt XVI, 28.05.2006 r., Oświęcim.
  3. Por. www.cdim.pl. Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy w Oświęcimiu w 1998 r. przybrało nazwę Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu (CDiM).
  4. Por. Auschwitz. Konflikty i dialog, pod red. Ks. Marka Głowni oraz Stefana Wilkanowicza, Krakowska Fundacja Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy oraz Wydawnictwo św. Stanisława, Kraków 1988, s. 178-180.
  5. W 1996 r. Ks. Kardynał Macharski eryguje „Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu” do prowadzenia działalności merytorycznej i nadaje mu publiczną kościelną osobowość prawną, niezależnie od Krakowskiej Fundacji, która miała się skupić na dokończeniu budowy. W 2007 r., po zakończeniu głównych prac budowlanych, Ks. Kard. Macharski zakończył funkcjonowanie Centrum Dialogu i Modlitwy jako odrębnego podmiotu organizacyjnego, a Krakowska Fundacja, która otrzymała nowy statut skoncentrowany na działalności edukacyjnej, obecnie kieruje Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu.
  6. W 1990 r. rozpoczęto budowę pierwszego budynku Centrum Dialogu, które w 1992 r. otwarto. W 1990 r. rozpoczęto i w 1995 r. zakończono budowę klasztoru i kaplicy Sióstr Karmelitanek. W 2005 r. przyjęto pierwszych gości do nowego, głównego budynku Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu.
  7. Głównymi sponsorami budowy są: Diecezje Monachium (Niemcy), Kolonia (Niemcy), Nowy York (USA), Stolica Apostolska, Prymas Polski, Episkopaty Włoch, Francji, Holandii, Fundacja Renovabis Episkopatu Niemieckiego, Knights of Columb ze Stanów Zjednoczonych.
  8. Dopiero od 2005 r. główny (tzn. nowy) budynek CDiM był do dyspozycji gości.
  9. Archiwum CDiM.
  10. Papież Jan Paweł II pisał w liście do Karmelitanek w Oświęcimiu 9 kwietnia 1993 r.: “W jaki sposób przyszłość będzie wyrastała z tej najboleśniejszej przeszłości, to w znacznej mierze zależy od tego, czy u progu Oświęcimia będzie czuwała ta miłość, która jest potężniejsza niż śmierć (por. Pnp 8,6).”
  11. Archiwum CDiM: Org.: „It was incredibly helpful to come back to the Center after each visit to the camp. We found the rest and peace we needed to balance this intense field of suffering and pain.” Ingrid Foeken w imieniu grupy ze szkoły medytacji Ridhwan, Maj 2014 r., w raporcie o pobycie w Oświęcimiu, przesłanym do CDiM.
  12. Por.: Halina Birenbaum, Jak można w słowach. Wiersze. Centrum Dialogu, Kraków-Oświęcim 1995. Por. także: Halina Birenbaum, Po co jechać do tej Polski? Więź, Warszawa, kwiecień 1996 (450), s. 100-117; Halina Birenbaum, Auschwitz – wczoraj i dziś. Czy mam prawo czuć się tutaj szczęśliwa? W: Dialog u progu Auschwitz, tom 1. UNUM, Kraków 2003, s. 17-21.
  13. Grzegorz Ryś, Kardynał Franciszek Macharski – Pasterz w czasach przełomu. W: Archidiecezja Krakowska na przełomie tysiąclecia. Red.: Stefan Koperek. Wyd. Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004, s. 33.
  14. Dni skupienia lub rekolekcje m.in. dla: kleryków Diecezji Krakowskiej, Łódzkiej, Płockiej; dla kleryków Diecezji Tarnowskiej, od 2009 co roku, Archidiecezji Katowickiej, od 2011 co roku; kleryków zakonów Saletynów, Paulinów; Wyższych Przełożonych Zakonów Europy (2010); Zespołu Formacyjnego Sióstr Matki Bożej z Syjonu (2012); przełożonych europejskich zakonu Augustianów (2012); Krajowej Konferencji Instytutów Świeckich (2011); Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Gnieźnieńskiego (2008); Dyrektorów Caritas Polska (2011); Pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; kleryków i księży z Niemiec; kapelanów uniwersyteckich z Westminster, Anglia; Towarzystwo Edyty Stein w Niemczech; Pielgrzymka z Kijowa, (Ukraina); uczniów różnych szkół; członków zarządu Pax Christi International (2013).
  15. W ramach projektu powstała publikacja „Miejsce zamieszkania Oświęcim – Wohnort Oświęcim – My Home Town Oświęcim”, w którym młodzież przedstawia swoje miasto w trech językach gościom. Opracowała Elżbieta Głowacka. Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu, Oświęcim 2005.
  16. Uczestnicy Międzynarodowej Rady Porgramowej: O. Jean Dujardin (Secretaire du Comite Episcopal Francais pour les Relations avec le Judisme, Superieur General de l’Oratoire, Przewodniczący Międzynarodowej Rady Programowej); P. Red. Stefan Wilkanowicz (Redaktor naczelny “Znaku”, Z-ca Przewodniczącego Międzynarodowej Rady Programowej); Ks. Bp. Kazimierz Nycz (Biskup pomocniczy Archidiecezji Krakowskiej, Przewodniczący Rady Fundacji); Ks. Dr Stanisław Musiał (Sekretarz Komisji Episkopatu Polski d/s dialogu z judaizmem, Sekretarz Międzynarodowej Rady Programowej, Z-ca Redaktora naczelnego “Tygodnika Powszechnego”); Ks. Bp. Henryk Muszyński (Przewodniczący Komisji Episkopatu Polski d/s dialogu z judaizmem, Biskup Włocławski); Ks. Dr Michał Czajkowski (Członek Komisji Episkopatu Polski d/s dialogu z judaizmem, Profesor ATK, Warszawa); Ks. Marek Głownia (Dyrektor Krakowskiej Fundacji “Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy w Oświęcimiu”); Ks. Jacek Mola (Kapelan “Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy w Oświęcimiu”); Ks. Józef Święcicki (Proboszcz parafii w Brzezince); Ks. Prof. Joseph de Smedt (Uniwersytet Leuven); P. Wojciech Sieniawski (KIK – Kraków); P. Juliusz Zychowicz (KIK – Kraków); P. Jan Parcer (Państwowe Muzeum w Oświęcimiu); P. Red. Jerzy Turowicz (Członek Komisji Episkopatu Polski d/s dialogu z judaizmem, Redaktor naczelny “Tygodnika Powszechnego”); S. Anne Denise Rinckwald (La Superieure Provinciale De Notre-Dame de Sion); Dr Stefan Schreiner (Prof. Uniwersytetu, Berlin, Aktion Suhnezeichen, International Council of Christians and Jews); Pastor Bernd Liedtke (Aktion Suhnezeichen); P. Adam Szesztay (Magyar Demokrata Forum – Budapest); Prof. Juliusz Schreider (Prezes Klubu Katolickiego, Moskwa); Prof. Izrael Gutman (Yad Vashem, Jeruzalem); Rabbi Leon Klenicki ( Anti-Defamation League of B’nai Brith, New York); Jeshajahu Weinberg (U.S. Holocaust Memorial Museum Washington); Rabbi Henri Siegman (American Jewish Congress, Executive Director); Prof. Jonatan Webber (Oxford Centre for Jewish Studies); Małgorzata Rubel (Oxford); Prof. dr Simon Lauer (Institut fur Judisch-Christliche Forschung, Luzern); Rabbi A. James Rudin (National Interreligious Director, American Jewish Committee, New York).
  17. Szerzej na temat: „Dialog teologiczny, który słucha głosu ziemi oświęcimskiej. O współpracy MIED – CDiM“. W: “Rola placówek naukowych w dialogu ekumenicznym. Sesja jubileuszowa z okazji 10-lecia Międzywydziałowego Instytutu Ekumenii i Dialogu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie (Kraków, 17 grudnia 2003 r.)”, red. M. Poniewierska, Biblioteka Ekumenii i Dialogu tom 25, Kraków 2004, s. 73-93.
  18. Uczestnicy: Henryk Halkowski, Kraków (zm. 2009); Ks. Hanspeter Heinz, profesor teologii pastoralnej, Augsburg; Ks. Łukasz Kamykowski, profesor Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków; Herbert Immenkötter, profesor historii Kościoła, Augsburg; Ks. Klaus Kienzler, profesor teologii fundamentalnej, Augsburg; Rabin Michael Signer, profesor judaizmu, University of Notre Dame, USA (zm. 2009); Stefan Wilkanowicz , zastępca przewodniczącego Międzynarodowej, Rady Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau; Ks. Manfred Deselaers, Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu.
  19. Lista Pytań w: „Dialog teologiczny, który słucha…”, jak wyżej, przypis 17.
  20. Z 1.12.1998 r, którą przygotował Nathan Leipciger, członek Międzynarodowej Rady Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu z pomocą rabinów Dow Marmura i Reuvena P. Bulka. Te tematy omawiano z rabinem Dow Marmurem 24.04.1999 w Instytucie Ekumenii i Dialogu w Krakowie.
  21. Dialog u progu Auschwitz tom 1, pod red. ks. Manfreda Deselaersa, Krakow 2003. (Niemieckie wydanie: Dialog an der Schwelle vom Auschwitz Band 1. Kraków 2003. Wybór tekstów po angielsku w: Dialogue at the edge of Auschwitz – Perspectives for a theology after Auschwitz. Kraków 2014.)
  22. Agata Kroh, tamże, s. 12-13.
  23. AMIRA SHAMMA ABDIN, Professor of Islamic Culture, Leo Beck College, London; ANTHONY J. CERNERA, President of Sacred Heart University, Fairfield, Connecticut; DAVID L. COPPOLA, Director of Conferences and Publications, Center for Christian-Jewish Understanding of Sacred Heart University, Fairfield, Connecticut; GEORGES COTTIER, O.P., Papal Theologian, Casa Pontificia, Palazzo Apostolico, Vatican City; CAHAL BRENDAN CARDINAL DALY, Archbishop Emeritus of Armagh, Ireland; JOSEPH H. EHRENKRANZ, Co-Founder and Executive Director, Center for Christian-Jewish Understanding of Sacred Heart University, Fairfield, Connecticut; ARCHBISHOP JEREMIASZ, Orthodox Archbishop of Wroclaw and Szczecin, Poland; WILLIAM CARDINAL KEELER, Archbishop of Baltimore, Maryland; FRANCISZEK CARDINAL MACHARSKI, Metropolitan Archbishop of Krakow, Poland; MARTIN E. MARTY, Fairfax M. Cone Distinguished Service Professor, University of Chicago, Illinois; ELISABETH MAXWELL, International Lecturer, London, England; SAMUEL PISAR, Holocaust Survivor, International Attorney, Paris and New York; DAVID ROSEN, Executive Director, Anti-Defamation League, Israel; RENE-SAMUEL SIRAT, Chief Orthodox Rabbi Emeritus of Europe, Paris, France. Dokumentacja w książce: Religion and Violence, Religion and Peace. Essays from the Center for Christian-Jewish Understanding Conference in Auschwitz, Poland May 1998, ed. by Joseph H. Ehrenkranz and David L. Coppola, Sacred Heart University Press, Fairfield, Connecticut 2000.
  24. Dokumentacja w: Dialog u progu Auschwitz tom 2 – Perspektywy teologii po Auschwitz, pod red. ks. Manfreda Deselaersa, Kraków 2010. (Niemieckie wydanie: Dialog an der Schwelle vom Auschwitz Band 2 – Perspektiven einer Theologie nach Auschwitz. Kraków 2011. Wybór tekstów po angielsku w: Dialogue at the edge of Auschwitz – Perspectives for a theology after Auschwitz. Kraków 2014.)
  25. Dokumentacja: Religions and Ideologies, Polish Perspectives and Beyond. 2011 Cracow Conference ICCJ. Report, From the Martin Buber House, Number 32. Heppenheim, Germany.
  26. www.auschwitzinstitute.org/global-programs/ [dostęp 2014-11-17].
  27. Jan Paweł II – List Motu Proprio ogłaszający św. Brygidę Szwedzką, św. Katarzynę ze Sieny i św. Teresę Benedyktę od Krzyża współpatronkami Europy. Rzym, 1 października 1999, nr 9.
  28. Patrz: Bóg i Auschwitz. O Edycie Stein, wizycie Papieża Benedykta XVI i Bogu w mrokach dziejów. Pod red. ks. Manfreda Deselaersa, ks. Leszka Łysienia i ks. Jana Nowaka. Kraków 2007, s. 15-96. (Angielskie wydanie: God and Auschwitz. On Edith Stein, Pope Benedict XVI’s Visit, and God in the Twilight of History. Kraków 2008. Niemieckie wydanie: Gott und Auschwitz. Über Edith Stein, den Besuch von Papst Benedikt XVI. und Gott in den Düsternissen der Geschichte. Kraków 2010.)
  29. Biskupi obecni na uroczystościach [miasta, związane z biografią Edyty Stein]: Ks. Arcybiskup Péter Kardynał Erdő, Esztergom-Budapeszt, Prymas Węgier, Prezydent Rady Konferencji Episkopatów Europejskich; Ks. Arcybiskup Stanisław Kardynał Dziwisz, ordynariusz Archidiecezji Krakowskiej; Ks. Arcybiskup Joachim Kardynał Meisner, ordynariusz Diecezji Kolonii, Niemcy [Köln]; Ks. Arcybiskup Kazimierz Kardynał Nycz, ordynariusz Archidiecezji Warszawskiej; Ks. Biskup Dr. Karl-Heinz Wiesemann, ordynariusz Diecezji Speyer, Niemcy [Speyer]; Ks. Arcybiskup Marian Gołębiewski, ordynariusz Archidiecezji Wrocławskiej [Breslau]; Ks. Arcybiskup Wiktor Skworc, ordynariusz Archidiecezji Katowickiej; Ks. Biskup Jan Kopiec, ordynariusz Diecezji Gliwickiej [Lubliniec]; Ks. Biskup Tadeusz Rakoczy, ordynariusz Diecezji Bielsko-Żywieckiej [Oświęcim/Auschwitz]; Ks. Biskup Frans Józef Marie Wiertz, Echt, ordynariusz Diecezji Roermond, Holandia [Echt]; Ks. Bp. Pomocniczy Heinz-Günter Bongartz Diecezji Hildesheim, Niemcy [Göttingen]; Ks. Bp. Pomocniczy Stefan Zekorn Diecezji Münster, Niemcy [Münster*]. Z zarządu Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów obecni byli Stanisław Krajewski, Wiesław Dawidowski i Bogdan Białek.
  30. Przemówienie Benedykta XVI Do Kolegium Kardynalskiego oraz Członków Kurii Rzymskiej 22 grudnia 2006r. Tłum. Sylwia Stańska-Lygan. W: Bóg i Auschwitz. Jak wyżej, s. 110.
  31. Por. Deselaers, Manfred, Manfred Deselaers asks where was G-d and where were the Christians? In: No Going Back. Letters to Pope Benedict XVI on the Holocaust, Jewish-Christian Relations & Israel. Ed. By Carol Rittner and Stephen D. Smith. Quill Press in association with The Holocaust Centre, London 2009. – Presented to Pope Benedict XVI during His visit to Yad Vashem in Jerusalem, 11 May 2009, s. 65.

Artykuł ukazał się w:
Abp Henryk J. Muszyński, POCZĄTEK WSPÓLNEJ DROGI. Dialog katolicko-żydowski w Polsce w latach 1986–1994. Gniezno–Pelplin 2015, s. 603-618.
oraz w:
eKai 15.01.2015 [dostęp 29.06.2020]