Zagłada Żydów żółkiewskich - Gerszon Taffet
02/01/2020 | Na stronie od 02/01/2020
Żydowski Instytut Historyczny opublikował właśnie kolejną, szóstą już pozycję serii „Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej”
Zagłada Żydów żółkiewskich Gerszona Taffeta – przed wojną nauczyciela religii mojżeszowej w Gimnazjum Państwowym w Żółkwi, po jej zakończeniu – współorganizatora i pracownika Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej (CŻKH), po raz pierwszy ukazała się w wersji książkowej we wrześniu 1946 r. Wydawnictwo to wraz z publikacjami Szymona Datnera (Walka i zagłada białostockiego ghetta [1]), Filipa Friedmana (Zagłada Żydów lwowskich [2]) i Natana Eliasza Szternfinkla (Zagłada Żydów Sosnowca [3]) należy do cyklu studiów i monografii ogłoszonych drukiem przez CŻKH, które najpewniej miały się stać częścią projektowanego przez Komisję wydawnictwa Pinkas Pojlin – Kroniki Gmin Żydowskich w Polsce. Kronika miała być dziełem poświęconym dziejom poszczególnych skupień żydowskich w Polsce w okresie panowania hitleryzmu i składać się […] z oddzielnych monografij. [4] Twórcy koncepcji nie przesądzali ani o treści, ani o konstrukcji czy źródłach opracowań. Przyjmowali jedynie, że obejmą one „krótki zarys historyczny danej gminy żydowskiej do wojny i dzieje tego skupienia w czasie okupacji”. [5] Centralna Żydowska Komisja Historyczna dąży do tego, by świat był dobrze poinformowany zarówno o straszliwych niemieckich zbrodniach, jak również martyrologii i ruchu oporu każdego, nawet najmniejszego skupienia żydowskiego w Polsce [6] – tłumaczyli działacze CŻKH. W innym miejscu czytamy o Pinkas Pojlin: kolektywna ta publikacja stanowić będzie zbiorowy nagrobek na rozsianych po całej Polsce mogiłach żydostwa polskiego. [7]
Stosownie do wytycznych projektu opowieść Taffeta, pomyślana jako „pomnik jednej ze znaczniejszych gmin żydowskich”, otwiera sięgająca przełomu XVI i XVII w. historia tamtejszej gminy żydowskiej. W osobnym rozdziale zostały zebrane informacje na temat struktury społeczno-zawodowej oraz życia społecznego i politycznego żydowskich żółkwiewian w okresie międzywojennym. Kończy go krótki akapit, zaledwie w kilku zdaniach odnoszący się do okresu sowieckiej okupacji miasta. Kolejne strony publikacji wypełnia opis dziejów Żydów żółkiewskich od wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej do wiosny 1943 r., gdy Niemcy zlikwidowali tamtejsze getto, mordując przy tym niemal wszystkich jego mieszkańców. Książkę zamyka zestawiona przez jej autora lista siedemdziesięciu czterech nazwisk żółkwiewian ocalałych z Zagłady – niespełna 1,5% spośród – jak szacował – 5000 Żydów zaludniających miasto w czerwcu 1941 r. Długo oczekiwane i krwią najbliższych okupione wyzwolenie nastąpiło dnia 23 lipca 1944 r. Dzięki gorliwej pracy mieszkańców miasta, dźwigało się ono z ruin i coraz bardziej usuwało się ślady materialnego zniszczenia. Jedynie rana zadana ludności miasta przez wymordowanie znacznej ilości mieszkańców szczególnie Żydów, nie dała się zagoić. – czytamy w „Zakończeniu” Zagłady Żydów żółkiewskich.
Taffet prowadzi narrację w porządku chronologicznym. Opisuje pogarszające się warunki życia ludności żydowskiej, odnotowuje nasilające się prześladowania (nie zawsze tylko ze strony Niemców), rejestruje dokonywane w Żółkwi mordy na Żydach oraz ich wywózki do ośrodka zagłady w Bełżcu bądź do obozu janowskiego we Lwowie. Oddzielnie kreśli obraz działań podejmowanych przez Żydów pod naporem sytuacji – aktywności zaprogramowanych i wymuszonych przez okupanta (pisze m.in. o utworzeniu Judenratu, powołaniu milicji żydowskiej), a także przedsięwzięć wykraczających poza jego plany, niejednokrotnie prowadzonych wbrew jego intencjom (takich jak objęcie zorganizowaną opieką Komisji Sanitarnej Judenratu tzw. skoczków – uciekinierów z pociągów jadących do Bełżca, działalność oświatowa i kulturalna Żydów, przygotowania do ucieczki z transportów śmierci).
Za podstawowe źródło posłużyły Taffetowi, poza własną pamięcią, „wspomnienia i zeznania nielicznych Żydów żółkiewskich pozostałych przy życiu”. Krytykowali go za to recenzenci książki. Zarzucali mu między innymi, że pamięć ta może w niektórych wypadkach nie dopisywać i że skutkiem tego tu i ówdzie opis z perspektywy kilku lat wypadł może blado [8]; bardziej stanowczo wytykano autorowi gdzie indziej, że „w małym stopniu” uwzględnił on dane „dokumentarne i cyfrowe” [9] i właśnie dlatego Zagłada Żydów żółkiewskich nie zasługuje na „miano rozprawy historyczno-naukowej”. [10] Nawet najbardziej sceptyczni komentatorzy przyznawali jednak, że książka daje obraz zniszczenia żydowskiej ludności Żółkwi. [11] Większość zaś zgodnie powtarzała opinię Józefa Kermisza, którą i dziś należy w pełni uznać, że praca stanowi cenny przyczynek do dziejów martyrologii żydowskiej. [12] Taffet bowiem skrupulatnie zbiera fakty, ewidencjonuje nazwiska osób zaangażowanych w przedstawiane przez siebie wypadki, zdaje relację z emocji towarzyszących różnym ich uczestnikom. Odwołując się do wiedzy nabytej już po wojnie, odszyfrowuje sensy wydarzeń niekiedy w pełni zrozumiałe dopiero z perspektywy czasu, wskazuje z jednej strony na to, co w przebiegu Zagłady w Żółkwi było unikatowe, a z drugiej na elementy wspólne, powtarzające się w innych miejscach. Zagłada Żydów żółkiewskich jest zarazem świadectwem zmagań i problemów, jakie napotykali wcześni historycy Zagłady, którzy jako ocalali podejmowali starania, by wykraczając poza swój jednostkowy los, spisać dzieje ludności żydowskiej w czasie wojny.
Obecne wydanie Zagłady Żydów żółkiewskich zostało poszerzone o przypisy opracowane przez Natalię Aleksiun. Jest ona również autorką Posłowia, w którym analizuje między innymi źródła i metodologię Taffeta, przyjętą przez niego perspektywę – w szczególności zwraca ona uwagę na elementy narracji, na których skupił się Taffet. Ponadto omawia recepcję książki, wreszcie zastanawia się nad kwestiami mniej lub bardziej z rozmysłem pominiętymi przez autora. Oddzielnie, w formie biogramów, wydrukowano pieczołowicie zebrane przez Natalię Aleksiun i Shukiego Eckera informacje biograficzne na temat żydowskich żółkwiewian wymienionych przez Taffeta na łamach książki – zgromadzony przez oboje autorów materiał, to często jedyny ślad po zamordowanych w większości podczas wojny żydowskich mieszkańcach Żółkwi. Do edycji krytycznej włączono również zestawienie danych demograficznych dotyczących Żółkwi w latach 1857–1941 przygotowane przez Shukiego Eckera oraz przygotowany wspólnie przez Shukiego Eckera i Natalię Aleksiun wykaz zmian nazw ulic dokonywanych przez kolejne – od połowy lat 30. XX wieku do dziś – władze miasta.
Więcej informacji o publikacji na stronie Wydawnictwa ŻIH
Do tej pory w serii Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej ukazały się następujące książki (w kolejności publikacji):
Datner, Szymon, Walka i zagłada białostockiego ghetta, Ewa Rogalewska (przypisy), Katrin Stoll (posłowie), Warszawa 2014.
Hescheles, Janina, Oczyma dwunastoletniej dziewczyny, Piotr Laskowski (przypisy i posłowie), Warszawa 2015.
Szternfinkiel, Natan Eliasz, Zagłada Żydów Sosnowca, Aleksandra Namysło (przypisy i posłowie), Warszawa 2017.
Otwinowski, Stefan, Wielkanoc, Anna Kuligowska-Korzeniewska (posłowie), Dorota Jarecka (posłowie), Tomasz Żukowski (posłowie), Warszawa 2018.
Balberyszski, Mendel, Likwidacja getta wileńskiego, Ewa Rogalewska (przypisy i posłowie), Warszawa 2018.
Taffet, Gerszon, Zagłada Żydów żółkiewskich, Natalia Aleksiun (przypisy i posłowie), Warszawa 2019.
Przypisy:
[1] Zob. S. Datner, Walka i zagłada białostockiego ghetta, Łódź 1946; opatrzona posłowiem Katrin Stoll i przypisami przygotowanymi przez Ewę Rogalewską, książka została wydana ponownie w 2014 r. nakładem ŻIH jako pierwsza publikacja serii „Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej”.
[2] Zob. F. Friedman, Zagłada Żydów lwowskich, Łódź 1945.
[3] Zob. N.E. Szternfinkel, Zagłada Żydów Sosnowca, Katowice 1946; opatrzona posłowiem i przypisami Aleksandry Namysło, książka została wydana ponownie w 2017 r. nakładem ŻIH jako trzecia z kolei publikacja wspomnianej serii.
[4] AŻIH 303/XX/184, Kronika Żydów Polskich, k. 14.
[5] Ibidem.
[6] Ibidem.
[7] AŻIH, 303/XX/26, Sprawozdanie z działalności CŻKH [u góry adnotacja: skrót], k. 58.
[8] Zob. J. Kermisz, Przedmowa, [w:] Zagłada Żydów żółkiewskich.
[9] Zob. W. Jasny, Publikacje Centr[alnej] Żydowskiej Komisji Historycznej, „Głos Bundu”, 15 I 1948, nr 1.
[10] Ibidem.
[11] Ibidem.
[12] Zob. J. Kermisz, Przedmowa, [w:] Zagłada Żydów żółkiewskich; zob. także B. Mosiężnik, Kiria Nisgawa (ogród wyniosły), „Nasze Słowo” 1946, nr 607, s. 9; Zagłada Żydów żółkiewskich, „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej”, 16 IX 1946, nr 104, k. 3.