Nie wszystko zaczęło się 13 kwietnia 1986 roku...

Oto jak dobrze i miło, Gdy bracia w zgodzie żyją Psalm 133

Zapewne nie wszystko w dialogu chrześcijańsko-żydowskim, a zwłaszcza w takim dialogu w Polsce, zaczęło się 13 kwietnia 1986 roku...

Wtedy papież Jan Paweł II odwiedził rzymską synagogę i modlił się tam w obecnosci rabina Rzymu. Ale modlitewne spotkanie polskich chrześcijan i Żydów – Radość Tory Chrześcijan i Żydów, które było inspiracją dla wielu takich spotkań w Polsce, ba! śmiem twierdzić, że także dla spotkań w oficjalnym Dniu Judaizmu - ma swoje korzenie w tamtym właśnie dniu. To, co się wtedy zdarzyło, dało początek marzeniom – zrealizowanym szybciej, niż mogliśmy przypuszczać. Choć papież nie mówił wtedy, że „żadna religia nie jest samotną wyspą” , to Jego przesłanie było oczywiste. Wciąż pamiętam tamten dzień: nasze gazety z tamtego czasu były albo podziurawione kwadratowymi nawiasami znaczącymi ingerencje cenzury, albo naszpikowane propagandą i nieprawdą. Ale tej wiadomości z 13 kwietnia nie było jak zafałszować: Jan Paweł II składa wizytę w rzymskiej synagodze. Wielki Rabin Rzymu Elio Toaff i papież Jan Paweł II we wspólnej modlitwie! Niewyobrażalne rzeczy!

Najpierw sensacyjną informację podało radio. Rzuciłam się do telefonu, aby dzielić się nowiną z innymi. Byłam w euforii: rozpierała mnie radość i duma, wdzięczność i wzruszenie. Nasz Papież, mój Papież, jedyny autorytet i obrońca, nasza siła i opoka! Także w tej sprawie wskazał nam drogę! Nikt już nie będzie mógł powiedzieć, że poszukiwanie wiedzy o Żydach i ich religii jest jakimś dziwactwem. Zawsze wszyscy pytali, dlaczego się tym zajmuję, dlaczego tak bardzo mnie to obchodzi. Przecież nie jesteś Żydówką? Wtedy jeszcze nie znałam tej pięknej myśli z listu niemieckich biskupów nagłośnionej przez Ojca Świętego (Moguncja, 1980) i rozpowszechnianej aż po dziś dzień w setkach przemówień i artykułów: „Kto spotyka Jezusa Chrystusa, spotyka judaizm".

W „Tygodniku Powszechnym" obszerna relacja księdza Adama Bonieckiego z rzymskiej Synagogi Większej ukazała się dopiero w numerze datowanym na 27 kwietnia, na pierwszej stronie, zaraz obok przemówienia wygłoszonego przez Ojca Świętego. W tej relacji znalazła się wiadomość z przeszłości: „że o ile wizyta 13 kwietnia była pierwszą wizytą Papieża w synagodze, nie była to pierwsza wizyta w synagodze Karola Wojtyły. Posłuchajmy relacji proboszczów krakowskich. Rzecz wydarzyła się 28 lutego 1969 roku: Podczas wizytacji kanonicznej parafii Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie Ksiądz Kardynał wyraził życzenie odwiedzenia gminy żydowskiej. Ksiądz proboszcz ustalił w porozumieniu z prezesem gminy p. Maciejem Jakubowiczem, czas i miejsce odwiedzin. Prezes prosił, by zachował przepis o nakrywaniu głowy przy wchodzeniu do synagogi. W towarzystwie ks. proboszcza, Kardynał ubrany w czarną sutannę i płaszcz, udał się na ulicę Szeroką. Był to piątek i Żydzi zgromadzili się na modlitwę. Przed synagogą powitał Ks. Kardynała Prezes. Po dość długiej rozmowie Ks. Kardynał wszedł do synagogi i tam, stojąc z tyłu, pozostał dłuższy czas. Później z proboszczem udali się do drugiej czynnej synagogi, gdzie zastali tylko jednego modlącego się Żyda. Ks. Kardynał w późniejszej rozmowie wspominał, że otrzymywał co roku życzenia od prezesa Jakubowicza i nie wiedział, kim był wysyłający (na podstawie relacji ówczesnego ks. proboszcza i zapisu w księdze wizytacji. Kalendarium życia Karola Wojtyły, s. 329. )

Przepisuję ten fragment, bo tyle mówi o sposobie działania tego księdza , który później jako papież będzie mówił do mnie i do każdego, kto chce słuchać, na całym świecie: otwórz serce! nie lękaj się! Przestań się lękać! Przepisuję ten fragment, bo opowiada o budowaniu z małych odcinków drogi, która zaprowadziła Ojca Świętego pod drzwi Rzymskiej Synagogi. Wygłoszone przemówienie Ojca Świętego przypominało całą dotychczasową naukę Kościoła o Żydach i judaizmie. A zarazem było dla mnie, ale chyba w ogóle dla nas katolików i dla nas chrześcijan, absolutnie unikalnym świadectwem wiary, całkowicie nowym przykładem postępowania w duchu miłości, w poszanowaniu dla innej tożsamości i w zgodzie z własną.

Minęło tyle lat, minęła euforia, nie minęło poczucie, że tamto przemówienie pozostało wciąż aktualne. Że należałoby wciąż je drukować i rozpowszechniać. Dlatego wciąż to robimy, w miarę coraz to nowych dostępnych środków przekazu. Trudno dziś sobie wyobrazić jakąkolwiek działalność bez komunikacji internetowej; takze Polska Rada Chrześcijan i Żydów prezentuje swój dorobek oraz dokumenty Kościoła na temat nauczania o Żydach o judaizmie na stronie http://www.prchiz.pl. Zapraszamy! Wtedy, rzeczywiście, panowało poczucie, że wydarzyło się coś wielkiego i wyjątkowego zarazem. Zapewne nikt nie wyobrażał sobie, co może być, co będzie dalej. Jak rozwinie się ta sytuacja, jakie przyniesie owoce?. Po latach Stanisław Krajewski, jedna z czołowych postaci odrodzonego żydowskiego życia religijnego napisze: „jednak spotkanie w rzymskiej synagodze pozostaje wydarzeniem nieporównywalnym z niczym innym" (Ten papież jest błogosławieństwem, Więź nr 10/98; cyt. za J. Poniewierski, Pontyfikat, Kraków 1999).

Może dlatego, kiedy już w warunkach wolności i demokracji mogła powstać nie koncesjonowana przez państwową władzę Polska Rada Chrześcijan i Żydów, co stało się w czerwcu 1991 roku, bardzo szybko zrodziło się wśród nas pragnienie, by Spotkanie w Rzymskiej Synagodze stało się dla nas nie tylko wzorem postępowania, ale więcej nawet - modelem spotkań, do którego można dążyć.

Pamiętam niekończące się w naszym gronie rozmowy i postulaty, aby i w Kościele katolickim w Polsce został ustanowiony, tak jak w Kościele katolickim we Włoszech, dzień, który można by nazwać Dniem Judaizmu: dzień modlitwy, nauczania o żydowskich korzeniach chrześcijaństwa, dzień znajomości z bohaterami wiary Starego Testamentu i solidarności z jej wyznawcami żyjącymi wśród nas współcześnie. Rozentuzjazmowani naszym pomysłem nie umieliśmy dostrzec, że Konferencja Episkopatu, która może ustanowić taki dzień, nie jest chyba do takiej decyzji gotowa. A że nasze dyskusje przeradzały się w narzekania, postanowiliśmy - nie czekając na rozwiązania oficjalne - uciąć je i wystąpić z inicjatywą własną. Chcieliśmy znaleźć formułę, która pozwoliłaby nam przybliżyć się do tego, co już przecież okazało się możliwe: spotkania w duchu modlitwy. Zachowałam do dziś, wyjętą z kalendarza, kartkę z 1 kwietnia 1992 roku, z zebrania naszej Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, które obyło się „u nas na Lwowskiej” – jak informuje notatka (przez pierwszych pięć lat comiesięczne spotkania w pierwszą środę miesiąca odbywały się w naszym mieszkaniu, całą rodziną bowiem uważaliśmy, że to będzie nasz wkład w budowę dialogu chrześcijańsko-żydowskiego, i w dodatku pozwoli wprowadzić do niego naturalną drogą trójkę naszych dzieci) . Zapewne po raz kolejny rozmawialiśmy o sprawie i padła między innymi propozycja, aby okazją do takiego spotkania stało się żydowskie święto Simchat Tora. Wymyśliłyśmy to, niezależnie od siebie, Joanna Brańska i ja. Joanna Brańska w listopadzie 1988 roku, u wrót nadchodzącej demokratycznej Polski i w związku z tym powrotu dyplomatycznych stosunków z Państwem Izrael, tworzyła Towarzystwo Przyjaźni Polsko- Izraelskiej. Z pierwszego założycielskiego zebrania towarzystwa pamiętam księdza Waldemara Chrostowskiego, który potem z kolei, razem ze Stanisławem Krajewskim, powołał Sekcję Dialogu Religijnego. Z niej wyrosła Polska Rada Chrześcijan i Żydów zgłoszona przez Waldemara Chrostowskiego i Szymona Rudnickiego do ICCJ, Międzynarodowej Rady Chrześcijan i Żydów, na spotkaniu w Pradze.

Zapisałam wtedy, w 1992 roku, w kalendarzu: „Dzień żydowski - jak? Simchat Tora - chrześcijanie ze świata jadą do Jerozolimy, może powinniśmy o tym pomyśleć?"

Oczywiście, nie chodzi w tym zapisku o wyjazd do Jerozolimy. Po prostu, niektórzy z nas czytali czy znali osobiście kogoś z wolnego świata, zwłaszcza chrześcijan ze wspólnot protestanckich, które poszukując dróg dialogu z judaizmem, jechały specjalnie do Izraela, aby uczestniczyć w obchodach święta Simchat Tora.

Simchat Tora - Radość Tory. Ostatniego dnia Święta Sukkot (Namiotów, Kuczek) kończy się roczny cykl czytania Tory i rozpoczyna nowy. Jak czytamy w Kalendarzu Żydowskim 1985-86, w Izraelu uroczystość tę obchodzi się ósmego dnia Święta; z arki wyjmuje się zwój Tory i obnosi siedem razy wokół synagogi przy wtórze pieśni. Rabin Simon Philip de Vries Mzn. w swoim znakomitym dziele Obrzędy i symbole Żydów tak to wyjaśnia swoim współczesnym (1927-1932, lata pierwszego holenderskiego wydania), ale i nam wszystkim czytelnikom: „Czytanie Tory zostało więc tak podzielone według kalendarza, iż kończy się ono na ostatnim odcinku - zawiera on błogosławieństwa Mojżesza i opis jego śmierci - w ostatnim dniu zwanym Ósmym Dniem Zgromadzenia (Szemini aceref), kiedy dobiegają końca obchody Święta Namiotów (Sukot) i kiedy zamyka się sekwencja świąt całego roku. W tym samym dniu, natychmiast po zakończeniu czytań, zaczyna się lekturę świętych tekstów od początku, tzn. od Księgi Rodzaju. Jest to znaczące wydarzenie religijne w życiu synagogi i odbywa się ono z całym ceremoniałem. Z tego też powodu Ósmy Dzień Zgromadzenia nosi również dodatkową nazwę: Radość Tory - Simchat Tora (...) Jest to święto samo przez się. Albowiem Tora jest jedynym ocalałym po katastrofie nawy państwowej Izraela składnikiem jego normalnej niegdyś narodowej egzystencji. Jest tegoż narodu podłożem i źródłem jego siły życiowej. Jest jego świadkiem i zarazem jest jego tłumaczem, za którego pośrednictwem Izrael przemawiał do świata i który dziś jeszcze pośredniczy w jego rozmowie z ludzkością. Jest też nieprzerwanie jego Księgą więzi z Bogiem. Oprócz swej namacalnej realności pozwala mu ona ponadto odbierać z bojaźnią dobiegające z otchłani wieków promieniste odblaski i niewypowiedziane doznanie świętości. Tora jest dla tego ludu nade wszystko Nadprzyrodzonym Dokumentem. Z wieczności po wsze czasy, dlatego też jej lektura nigdy nie nuży. Owego więc dnia czytanie tego Dokumentu dobiega swego końca i trzeba go przewinąć z powrotem do początku, przeto radość panuje wśród Izraela. Jest to tak, jakby równocześnie odnawiano umowę, jakby odmłodzeniu ulegała złożona kiedyś przysięga małżeńska. I tak każdego roku od nowa. Oto jest Radość Tory, Simchat Tora".

Nie znałam tego wspaniałego tekstu wtedy, w 1992 roku, bo jego polski przekład i piękne polskie wydanie pojawiły się siedem lat później, staraniem jezuickiego Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy, co samo w sobie jest wydarzeniem godnym odnotowania. Gdybym znała wtedy ten tekst, nie szukałabym już żadnych innych słów, aby wyrazić dlaczego właśnie to święto Simchat Tora ma być dla nas chrześcijan okazją do wspólnego z Żydami spotkania w modlitwie.

A więc ustalone! Teraz jeszcze trzeba znaleźć miejsce na naszą inicjatywę i już! Dzisiaj brzmi to zupełnie niewiarygodnie, ale wtedy byliśmy tak pełni wiary w słuszność naszego pomysłu, że do głowy nam nie przychodziło, że „może się nie udać”. Udaliśmy się z naszą propozycją do księdza Romana Indrzejczyka, proboszcza w kościele Dzieciątka Jezus na warszawskim Żoliborzu. Skromny i małomówny Ksiądz Roman, dziś Kapelan Prezydenta RP, znany był już wtedy ze swojej otwartości wobec ludzi i odwagi w podejmowaniu trudnych decyzji. Udzielał gościny Komitetowi Obywatelskiemu, który pod koniec lat osiemdziesiątych obradował nad przyszłą wolną Polską, znany był też z inicjatyw ekumenicznych. Można też odwołać się do anegdoty, opowiadanej kilka lat później przez przyjaciela naszej inicjatywy b.p. Reuvena Zygielbauma (rodzonego brata Szmula „Artura” Zygielbojma): Dzieciątko Jezus przyszło na świat w stajni, ponieważ Świętej Rodzinie, jak wielu żydowskim rodzinom przez następne stulecia, nikt nie chciał wynająć porządnego pomieszczenia. Dlatego w naszym przypadku Dzieciątko Jezus okazało się najlepszym patronem rodzącej się inicjatywy, która jeszcze nie wie, gdzie będzie jej dom, ale już go potrzebuje.

W styczniu 1993 przygotowałam do druku pierwszy folder- informator Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów. Napisałam tam o naszym wspaniałym spotkaniu: „W październiku '92 w kościele Dzieciątka Jezus w Warszawie w przeddzień święta Simchat Tora (Radość Tory) zebraliśmy się na wspólnym nabożeństwie śpiewając psalmy, słuchając słów Pisma czyli Tory i komentarzy do niego. Wierzymy, że tym nabożeństwem zapoczątkowaliśmy nową ważną tradycję. Z kolei w sam dzień Simchat Tora przedstawiciele Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów wzięli udział w uroczystym nabożeństwie w warszawskiej synagodze". Trochę szkoda, że napisałam tak powściągliwie, tylko informacyjnie, ale z powodu folderowej formuły nie było miejsca na opis naszych emocji czy choćby szczegółów modlitwy. Nieco więcej napisałam w wewnętrznym biuletynie naszej Rady, który z inicjatywy Stanisława Krajewskiego wydawaliśmy dla siebie w pierwszych latach (wyszło bodaj sześć numerów): że mam do naszego spotkania zdecydowanie osobisty – nie zaś reporterski czy organizatorski - stosunek, co pozwala mi patrzeć na nie jak na jedno z tych wielu przełomowych wydarzeń jak wizyta Jana Pawła II w rzymskiej synagodze, jak pierwszy List Polskich Biskupów o stosunku do Zydów i Judaizmu (1991), jak historyczna wizyta prezydenta Lecha Wałęsy w Izraelu i jego przemówienie w Knessecie (1991); że uważam je za realizację Bożego zamysłu. W skali mojego zycia – pisałam – nasze spotkanie było logicznym następstwem tamtych wydarzen.

Nie odnotowałam jednak tego, co pamiętają zapewne wszyscy uczestnicy tamtego historycznego spotkania, że ksiądz Roman ustawił na ołtarzu dużą piękną menorę, siedmioramienny świecznik żydowski, powszechnie uważany za jeden z symboli judaizmu. Ten dyskretny gest wielkiego szacunku wzbudził wcale niejednoznaczne uczucia: my, inicjatorzy tej modlitwy, byliśmy zachwyceni i pełni wdzięczności, sceptycy czy przeciwnicy dawali wyraz swojemu zdumieniu czy niezadowoleniu. Menora przed tabernakulum? Przed obrazem Jasnogórskiej Madonny? Trzeba jednak przyznać, że uwagi były równie dyskretne jak delikatny gest Księdza Romana, choć zapewne on sam mógłby opowiedzieć dużo więcej o odbiorze naszej inicjatywy w lokalnej społeczności. Tak wtedy, jak i teraz nie rozsyłaliśmy żadnych zaproszeń do „ważnych osobistości”, wychodząc z założenia, że publiczne ogłoszenia – przede wszystkim w katolickich mediach i w warszawskich gazetach – wystarczą. Temu sposobowi pozostaliśmy wierni do dziś, bo się sprawdził.

Wtedy, w 1992 roku, media nie pisały o tym – wszak pierwszym takim – spotkaniu tonem sensacji. Pisano raczej informacyjnie, bez dodatkowych komentarzy tak jakby autorzy nie wiedzieli, jak mają się ustosunkować do tego „przedsięwzięcia”: pochwalić je czy może okazywać sceptyzym ? Było widocznie czymś tak radykalnie nowym, że na komentarze zabrakło odwagi. Może dzięki temu, kiedy w 1998 „wszedł” Dzień Judaizmu w Kościele Katolickim w Polsce, został przyjęty pozytywnie i więcej niż pozytywnie. Owszem, w wielu miejscach – w większości - nie było zadnego Dnia Judaizmu, ale tam gdzie był, nie spotkał się z negatywnym przyjęciem. Wróćmy jednak do 1992 roku, kiedy Jan Taurnau pisał w „Tygodniku Powszechnym” (nr 44/1992 z 1 listopada)

_„Żydowskie święto radości Tory było u nas w tym roku 18 pażdziernika obchodzone w sposób szczególny. Nie tylko w synagogach: również w świątyni rzymskokatolickiej Dzieciątka Jezus na warszawskim Żoliborzu. Polska Rada Chrześcijan i Żydów zorganizowała wraz z tamtejszym proboszczem, wielce ekumenicznym ks.Romanem Indrzejczykiem, wspólne nabożeństwo obu religii Tory. Na katolickim ołtarzu stał siedmioramienny świecznik.

Cóż to jest Tora, wyjaśnił nam współprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów (ze strony żydowskiej) Stanisław Krajewski. Termin ma kilka znaczeń: Pięcioksiąg Mojżesza, święty zwój zapisany tekstem Pięcioksięgu, cała Biblia – oczywiście hebrajska, wreszcie całość Objawienia, także komentarze, czyli w sumie całe nauczanie. O Torze mówił również drugi współprzewodniczący (ze strony katolickiej) Rady, ks.Waldemar Chrostowski. Barbara Sułek-Kowalska przeczytała zakończenie Pięcioksięgu: błogosławieństwo Mojżesza z Księgi Powtórzonego Prawa. Komentowali je Żyd Mikołaj Szamański i katolik Mariusz Prokopowicz. Mniejsze jednak – przynajmniej dla mnie – były śpiewy psalmów. Największe wrażenie wywarła Anna Stateczna swym radosnym psalmowaniem w języku oryginału. Dzieki niej zrozumieliśmy, co to jest radość Tory! Pod przewodem Sławomira Iwańskiego śpiewaliśmy psalm 133 Oto jak dobrze i miło, gdy bracia w zgodzie żyją. Oto jak dobrze i miło, gdy starsi bracia w wierze Abrahama modlą się z młodszymi (był też najmłodszy, metodysta, ks.Adam Kleszczyński). _

Odnotuję w tym miejscu – dla porządku i dla wyrażenia wdzięczności – że prowadzony przez Słowika Iwańskiego ze wspólnoty neokatechumenalnej śpiew psalmów stał się nieodłącznym elementem naszych spotkan. W ostatnich latach towarzyszy nam coraz większy zespół instrumentów, co jest nie tylko ilustracją psalmowego wezwania „chwalcie Boga w jego świątyni, chwalcie Go na harfie i na cytrze, chwalcie Go na strunach i na flecie” (Ps 150) , ale i potwierdzeniem, że nasi bracia z neokatechumenatu coraz chętniej biorą w niej udział, aby i w ten sposób głosić chwałę Pana. Dzięki im za to!

Rok później urządziliśmy znowu nasze spotkanie w pierwszą niedzielę po żydowskim święcie, i tak już zostało do dzisiaj. Tenże rok później napisałam w kolejnym folderze-informatorze nieco więcej:

„W październiku 1993, dwa dni po żydowskim święcie Simchat Tora, zebraliśmy się na wspólnym nabożeństwie w rzymsko- katolickim kościele parafialnym Dzieciątka Jezus w Warszawie, słuchając słów Tory, czyli Pięcioksięgu, oraz żydowskich i chrześcijańskich komentarzy do nich, a także żydowskich i chrześcijańskich refleksji na temat Co rozumiemy przez Objawienie? Poza tym były odśpiewane psalmy 150 i 122, a potem wspólnie odmówiliśmy Psalm 117 oraz śpiewaliśmy świąteczną pieśń hebrajską: sisu wesimchu beSimchat Tora utnu kawod la Tora („Weselcie się i radujcie w Simchat Tora i oddajcie cześć Torze"). W nabożeństwie wzięli udział liczni parafianie, ks. proboszcz Roman Indrzejczyk, członkowie Rady z innych wspólnot religijnych: ks Adam Kleszczyński z Kościoła Metodystów, ks. Henryk Paprocki z Cerkwi Prawosławnej (przedstawiony był również komentarz nieobecnego Konstantego Geberta z Gminy Żydowskiej) oraz goście, m. in. rabin Michael Schudrich z Warszawy i o. Marcel Dubois OP z Jerozolimy".

Przytaczam w całości te notatki, bo mają dziś wartość dokumentu. Żadna ze stron - ani chrześcijańska, ani żydowska - nie wahała się wtedy przed słowami „wspólne nabożeństwo". Jednak w pewnym momencie, już po doświadczeniu kilku kolejnych spotkań, kiedy wydawało się, że możemy mówić o budowaniu, pojawił się ze strony naszych żydowskich braci dystans wobec określenia „wspólna modlitwa", może nawet niepokój o to, czy nie naruszamy jakiegoś porządku duchowego wspólnoty żydowskiej, czy nie zawłaszczamy choćby podświadomie tego, co jest bądź powinno być niepodzielnie żydowskie. A może były nawet i takie obawy: czy nie chrystianizujemy żydowskiego święta. Pamiętam, jak kiedyś spytałam rabina Michaela Schudricha, dlaczego tak nieliczni są przedstawiciele gminy żydowskiej w obozie dialogu chrześcijańsko-żydowskiego. Odpowiedział mi wtedy, i ja tę odpowiedź od razu zrozumiałam, że najpierw musi odżywać, odrastać żydowskie życie religijne w tym pozbawionym sacrum żydowskim świecie Warszawy. Dopiero potem z odzyskaną świadomością, umocnione w religijnej tożsamości może wchodzić w dialog, bez obaw płynące stąd zagrożenia. .

No tak, to są przecież te same obawy. O tożsamość. Wydawałoby się, że przez lata totalitarnego wyniszczenia, co oznaczało zagładę Żydów, potem przez lata totalitarnego zniewolenia nasza katolicka tożsamość nie została tak osłabiona jak żydowska. To przecież gminy żydowskie zostały przez komunistyczne rządy do tego stopnia pozbawione podstaw religijnego bytu, że wokół Tory nie zbierała się w świąteczne wieczory żadna młodzież (co tak wyraźnie widać we wspomnieniu z lutowego wieczoru, kiedy kardynał Karol Wojtyła odwiedził synagogę). Wszystkim nam jest tak trudno zobaczyć, zrozumieć i przyjąć obawy „tamtej" strony, w każdym dialogu. Pewnie dlatego chrześcijanie ustami różnych przedstawicieli też wyrażają obawy o mniej lub bardziej jawne objawy zachwiania czy utraty tożsamości, nawet o przejawy synkretyzmu. Więc tak trudno zobaczyć siebie w oczach drugiego, ze swoim lękiem i brakiem jasności? Mam nadzieję, że mimo wszystko udało nam się uszanować obawy, niepokoje i niepewności. Że uchroniliśmy przed rozsypką kruche fundamenty.

W tych pierwszych latach budowania naszej inicjatywy mówiłam o niej z wielką powściągliwością. Może obawiałam się, że jakiekolwiek inne, nawet z najmniejszą emocją, potraktowanie tematu odbierze spotkaniu jego głębokie znaczenie? Że zostanie wtedy uznane za jeszcze jedną „imprezę", za jakiś spektakl ? My bowiem, jego inicjatorzy, myślę że z księdzem Romanem Indrzejczykiem, który udzielił pomysłowi gościny, na czele - uważaliśmy to spotkanie za Wielkie Wydarzenie. Może nawet, w skali odpowiednio zmienionej względem osób, miejsca i czasu, za wydarzenie tak wielkie dla Warszawy, jakim było dla świata Spotkanie W Rzymskiej Synagodze? Minęło tyle lat, dla nowych członków Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów nasze spotkanie w katolickiej świątyni z okazji żydowskiego święta Simchat Tora stało się wydarzeniem oczywistym, niemal czymś rutynowym, co niemal odhaczamy w kalendarzu i „urządzamy”. Ba, pojawiły się już (już, to znaczy tak szybko, a minęło zaledwie kilkanaście lat naszego unikalnego doświadczenia , nieustannego wzajemnego poszukiwania miejsc mniej obolałych i wynajdywania punktów stycznych) narzekania: może formuła się przeżyła, może trzeba inaczej, może bardziej atrakcyjnie. Choć nie wiadomo przecież, co miałoby być tą atrakcją w Świątyni Pańskiej, gdzie chcemy chwalić Imię Pańskie. Może mniej naukowo, może bardziej.? Może z koncertem, a może z przemarszem? W roku 1997, 8 października, w protokole z miesięcznego zebrania naszej Rady (tym razem na Nowogrodzkiej, w siedzibie Instytutu Dialogu Katolicko-Judaistycznego ATK, dziś UKSW) , przeczytałam zapis wypowiedzi ks.Romana Indrzejczyka: ludzie oczekują tutaj modlitwy, traktują to spotkanie jako spotkanie modlitewne; nie może to być konferencja naukowa.

Tym bardziej, że nasza formuła nie wzięła się znikąd! Przyszła stamtąd, z Rzymskiej Synagogi! Wciąż jest inspiracją, bo wciąż dopiero wchodzimy za Ojcem Świętym przez drzwi, które otworzył 13 kwietnia 1986 roku. Powtórzę, co napisałam w pierwszym akapicie, że – bez żadnej fałszywej skromności - mam poczucie, iż Komitet Episkopatu Polski ds.Dialogu z Judaizmem długo obserwował naszą inicjatywę i że przyczyniła się ona do decyzji o wprowadzeniu Dnia Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce oraz do zaproponowania formuły wspólnych spotkań. Rozwój naszej inicjatywy, jej modlitewna strona, jej walor edukacyjny, jej – można chyba powiedzieć – specyficzna duchowość sprawiły, że korzystali z naszego wzoru – bezpośrednio nas o tym informując czy nawet bez kontaktu z nami – zwolennicy czy animatorzy spotkań dialogowych w całym kraju. W 1995 wprowadziliśmy do ustalonego już porządku – psalmy, czytania, komentarze, pieśń hebrajska sisu wesimchu – jeszcze jeden punkt: świadectwo dialogu. Na przestrzeni lat głos zabierali nasi Ludzie Pojednania - niesposób nie wspomnieć siostry Dominiki Zaleskiej NDS – oraz członkowie naszej Polskiej Rady ChiŻ czy uczestnicy różnych dialogowych spotkań czy inicjatyw: między innymi Stanisław Krajewski i o. Marek Nowak OP, Katarzyna Pereira (dziś prowadzi Fundację Europa Nadziei), Zdzisław Bielecki (współtwórca Rady Wspólnej Katolików i Muzułmanów), Towa Ben Cwi z Izraela, Piotr Kowalik z Gminy żydowskiej, s.Anna Bodzińska ze zgromadzenia Notre Dame de Sion, które w swoich konstytucjach zakonnych ma wpisaną pracę na rzecz zbliżenia chrześcijan i Żydów i które od kilku lat ma dom w Polsce czy Miriam Gonczarska z Gminy Żydowskiej. Nierzadko świadectwem jest sama obecność – jak było w przypadku rabina Michaela Schurdicha, któremu osobiście jestem wdzięczna za tę formę jego pełnego ciepła i mądrości wsparcia dla dialogu. Mozolnie budujemy naszą drogę, której końca nie widać, ale też wymaga codziennego – czy w tej sprawie corocznego – trudu.

Co roku we wrześniu szukamy odpowiedniego wersetu z Tory, który będzie głównym tekstem naszego spotkania. Wielokrotnie podejmowaliśmy sprawę świętowania, tak aby zebranym – przede wszystkim chrześcijanom - móc opowiedzieć jak najwięcej o żydowskich zwyczajach, ale i o „żydowskich korzeniach chrześcijańskiej tradycji”. Mówimy o chrześcijańskiej i żydowskiej interpretacji grzechu oraz pluralizmu. Wielką radością jest zawsze agapa, gdy spotykamy się po modlitwie, aby pozostać jeszcze w atmosferze święta, wymienić uwagi, czasami posłuchać jeszcze spiewu (Towy Ben Cwi) czy recytacji (Reuvena Zybielbauma). Szukamy „starych” znajomych i cieszymy się z nowych gości.

*

Pamiętam, jak kiedyś mój kilkuletni wówczas syn Janek powiedział po wielogodzinnej podróży nad morze: Pan Bóg pobłogosławił naszą długą drogę. Ta z dziecinną prostotą wyrażona najgłębsza myśl konstatacji i wdzięczności została we mnie i wraca w różnych sytuacjach. Także wtedy, kiedy patrzę na los naszego spotkania „Radość Tory Chrześcijan i Żydów”.

Otóż nie ucierpiało ono, kiedy nasza PRChiZ doświadczała różnych – nieuniknionych chyba w życiu społecznego organizmu – sytuacji kryzysowych, takich jak odejście Konstantego Geberta, ks.prof.Waldemara Chrostowskiego, ks.prof. Michała Czajkowskiego czy śmierć ks.prof.Andrzeja Zuberbiera. Całkowicie odmienne były przyczyny tych sytuacji, ale nie miały wpływu na nasze decyzje w sprawie modlitwy, która stała się przyczyną spotkań Radość Tory Chrześcijan i Żydów. Była – i mam nadzieje, pozostaje – wielką wartością. Może właśnie wspólna decyzja o „byciu – razem choć obok siebie - w modlitwie” pozwala nam wciąż być Polską Rada Chrześcijan i Żydów, a nie tylko grupą dialogu polsko-żydowskiego. Wierzę, że nasza propozycja – ta i Marszu Modlitwy Szlakiem Pomników Getta Warszawskiego, którą podejmujemy rokrocznie dla uczczenia Ofiar Zagłady - spotyka się z szerokim odzewem nie dlatego, że jest ofertą działania społecznego, ale że jest propozycją spotkania innego niż wszystkie: odwołujemy się wtedy do Stwórcy, który jest Bogiem i który mówił Szma Izrael.. Nie jesteśmy wtedy sami i w pewien – właściwy dla każdego indywidualnie, ale jednak wspólnie , skoro się spotykamy – sposób dajemy świadectwo i oddajemy Mu cześć i pokładamy ufnośc w Jego łaskę nad naszym zgromadzeniem. Któż, jak nie ludzie wiary, w tym szczególnym przypadku obu wyznań, ma świadczyć o Jego obecności w przestrzeni świata? Krótko mówiąc: czy bylibyśmy jeszcze Radą Chrześcijan i Zydów, gdyby nie ta modlitwa?

I jeszcze o jej losie. Przez wiele lat nasze spotkania modlitewne odbywały się w kościele Dzieciątka Jezus na Żoliborzu, w roku 2004 – kiedy ks.Roman Indrzejczyk przeszedł na emeryturę, a nowy proboszcz nie kontynuował współpracy z nami - podjęliśmy nowe wyzwanie i o gościnę poprosiliśmy parafię św.Andrzeja Boboli prowadzoną przez ojców jezuitów. Napisałam wtedy w parafialnym miesięczniku „Sanktuarium”: „Jesteśmy bardzo wdzięczni Panu Bogu, że pobłogosławił naszą długą drogę do tego spotkania i postawił na niej najpierw księdza Romana Indrzejczyka z parafii Dzieciątka Jezus na Żoliborzu, a teraz księdza Janusza Warzochę z parafii św.Andrzeja Boboli. Dziękujemy za gościnę i dziękujemy parafianom, że odpowiedzieli na nasze zaproszenie”. Rok później, w roku śmierci Jana PawPawła II, w tymże miesięczniku dodałam: Pawła II, w tymże miesięczniku powiedziałam parafianom z Rakowieckiej: „Człowiek jest słaby i próżny, dlatego tak łatwo biada i narzeka. Rok temu, po wielu latach chrześcijańsko-żydowskich spotkań w kościele Dzieciątka Jezus na Żoliborzu, musieliśmy szukać nowej „gospody” dla naszej inicjatywy. Kto wie, może niektórzy z nas czuli się nawet wypędzeni? A przecież w ten sposób – może jedynie możliwy dla naszych zaślepionych oczu – Bóg dał nam nowe zadania. U ojców jezuitów my znaleźliśmy gościnę, a nas znaleźli ludzie, którym potrzebne było spotkanie z dialogiem w jego żywej postaci. Bogu niech będą dzięki”

Jesienią 2007, na łamach katolickiego tygodnika IDZIEMY (nr ) przełożony warszawskiej prowincji oo.jezuitów Dariusz Kowalczyk SJ pisał w cotygodniowym komentarzu:

_„W minionym tygodniu, przy warszawskim sanktuarium św. Andrzeja Boboli, odbyło się spotkanie chrześcijańsko-żydowskie zorganizowane – już po raz szesnasty – przez Polską Radę Chrześcijan i Żydów. W centrum jego pierwszej, modlitewnej części, która odbyła się w kościele, znajdował się fragment Księgi Rodzaju (18,1-15) czytany najpierw po hebrajsku, a potem po polsku. Słowo Biblii zostało potem „przełamane” komentarzem przez żonę rabina, panią Blu Greenberg, założycielkę Żydowskiego Ortodoksyjnego Związku Feministycznego, oraz przez panią Hannę Gronkiewicz-Waltz, prezydent Warszawy.

Drugą częścią spotkania było sympozjum teologiczne. Duża aula Papieskiego Wydziału Teologicznego wypełniła się do ostatniego miejsca. Sympozjum składało się z trzech debat-dwugłosów. W pierwszej debacie arcybiskup Kazimierz Nycz oraz rabin Michael Schudrich mówili o nauczaniu Jana Pawła II na temat Żydów i judaizmu. Ksiądz Arcybiskup przypomniał najważniejsze wypowiedzi papieża Polaka na ten temat, a Rabin Schudrich dał piękne świadectwo o swoim krótkim spotkaniu z Janem Pawłem II. – Papież patrzył na mnie – powiedział rabin – tak jakbym był w tym momencie najważniejszym dla niego człowiekiem na świecie. Warszawski rabin zauważył, że choć wiemy, iż każdy jest dzieckiem Boga, to nie zawsze nosimy tę prawdę w sercu.

Druga debata, o chrześcijańskiej teologii judaizmu i żydowskiej teologii chrześcijaństwa, odbyła się pomiędzy rabinem Irvingiem Greenbergiem z Nowego Jorku, a ks. prof. Grzegorzem Ignatowskim, znawcą relacji chrześcijańsko- żydowskich. Prowadzący tę debatę zadał pytanie, które sprawiło niemało kłopotów jej uczestnikom, a mianowicie: „czy chrześcijanie powinni modlić się o to, by Żydzi uwierzyli w Jezusa i przyjęli chrzest, a z drugiej strony, czy Żydzi mogą pragnąć, aby chrześcijanie powrócili do prawdziwego, starotestamentalnego monoteizmu, a tym samym odrzucili naukę o Trójcy Świętej?” Kontekstem tego pytania był postulat, by Żydzi i chrześcijanie uznali, iż jedni i drudzy mają swoje, pełnoprawne drogi zbawienia /.../

Zaglądam do Listu do Rzymian, do słynnych rozdziałów 9-11. Czytam tajemniczo brzmiące słowa św. Pawła o Żydach, którzy nie przyjęli Chrystusa: „Pytam jednak: Czy aż tak się potknęli, że całkiem upadli? Żadną miarą! Ale przez ich przestępstwo zbawienie przypadło w udziale poganom, by ich pobudzić do współzawodnictwa. Jeżeli zaś ich upadek przyniósł bogactwo światu, a ich pomniejszenie – wzbogacenie poganom, to o ileż więcej przyniesie ich zebranie się w całości” (11,11-12).

/…/ Cały ten wieczór to było rzeczywiście wspólne radowanie się Torą, Księgą ukazującą Boga, który przychodzi do nas w gościnę i daje nam obietnicę swej zbawczej obecności”. _

Na zakończenie, które dopisuję w trzecią rocznicę śmierci Jana Pawła II, mogę powtórzyć: w dniu 13 kwietnia 1986 roku Jan Paweł II odwiedził rzymską synagogę i żydowską społeczność Wiecznego Miasta. Jeden mały krok stał się krokiem milowym. Dzięki Jego inicjatywie także nasze skromne warszawskie spotkanie stało się inspiracją dla tych ludzi dobrej woli, pełnych wewnętrznej odwagi i radości ducha, którzy nie poprzestali na deklaracjach o dialogu, ale zapragnęli wcielać je w życie. Jak Polska długa i szeroka, wszędzie znajdują się tacy ludzie. I jest nas coraz więcej. Wspomniałam już, że modlitewne spotkanie „Radość Tory Chrześcijan i Zydów” nie jest jedyną nasza propozycją modlitwy „wspólnie, choć obok siebie” : także w 1992 roku wystąpiliśmy z inicjatywą uczczenia modlitwą pomordowanych w Zagładzie żydowskich mieszkańców Warszawy wtedy, kiedy obchodzona jest rocznica powstania w getcie warszawskim. Jest bardzo wielu warszawiaków, którzy nie tylko odpowiedzieli na naszą propozycję wtedy, ale którzy co roku biorą udział w naszym Marszu Modlitwy Szlakiem Pomników Getta Warszawskiego. Także i ta inicjatywa stała się inspiracją dla wielu osób w całym kraju. Modlitwa łączy i pomaga nam być razem. Modlitwa, jak napisałam wyżej, jest być może czynnikiem konstytutywnym naszej grupy. Nawet, jeśli odbywa się tylko dwa razy w roku.

Dla wielu osób spotkanie modlitewne spotkanie chrześcijan i Żydów jest dzisiaj czymś zwyczajnym, może nawet oczywistym. Sam przecież Kościół Katolicki w Polsce rokrocznie – od dziesięciu lat – proponuję wiernym udział w Dniu Judaizmu. Zapewne jednak nie brakuje katolików, którzy nigdy w takim spotkaniu nie wzięli udziału i uważają je może za jakieś dziwactwo, czy nawet za coś niestosownego. Ale to nie zmienia postaci rzeczy – z tej drogi zawrócić się nie da.

Barbara Sułek-Kowalska