Konferencja w Wannsee 20 stycznia 1942

Protokół z Konferencji
Portal projektu: Akcja „Reinhardt” – w kręgu Zagłady.
Akcja "Reinhardt" – mord polskich Żydów (POLIN)

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

W południe 20 stycznia 1942 r. w willi w Wannsee, dzielnicy Berlina, zebrało się piętnastu wysokich przedstawicieli, partii nazistowskiej (NSDAP), policji bezpieczeństwa i administracji Trzeciej Rzeszy. Organizator spotkania, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhard Heydrich poinformował w rozesłanym zaproszeniu, że celem spotkania "połączonego ze śniadaniem" będzie omówienie "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" w Europie.

Wannsee nie było początkiem

Często mówi się, że w willi nad jeziorem Grosser Wannsee zapadła decyzja o wymordowaniu wszystkich europejskich Żydów. Sprawa jest bardziej złożona. Masowe mordy Żydów Niemcy rozpoczęli już wcześniej - bezpośrednio po ataku na Związek Radziecki latem 1941 r. Do końca tego roku w egzekucjach przeprowadzanych przez podległe Himmlerowi i Heydrichowi Einsatzgruppen oraz wysłane na wschód bataliony policji zginęły setki tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Jesienią 1941 roku Niemcy prowadzili eksperymenty z wykorzystaniem zasilanych spalinami komór gazowych na ciężarówkach. Zaczęli je regularnie stosować 8 grudnia 1941 r. w nowo utworzonym ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem. Najnowsze badania wskazują, że pomysł Hitlera i Himmlera, by "ostateczne rozwiązanie" polegało na eksterminacji wszystkich Żydów jeszcze przed końcem wojny, dojrzał późną jesienią 1941 r.

Ludobójstwo w całej Europie

Realizacja zbrodniczego planu wymagała zaangażowania całego aparatu państwowego III Rzeszy. Dlatego w Wannsee zgromadzili się m.in. sekretarze stanu w MSW, MSZ, Ministerstwie Sprawiedliwości, Ministerstwie ds. Okupowanych Terenów Wschodnich, Ministerstwie Planu Czteroletniego czy Głównym Urzędzie do Spraw Rasowych i Osiedleńczych. Kluczowymi postaciami byli wyznaczony na głównego koordynatora akcji Heydrich i jego prawa ręka, szef biura do spraw Żydów w gestapo Adolf Eichmann.

Chociaż w protokole konferencji użyto eufemizmów takich jak "wysiedlenie na Wschód" czy "specjalne traktowanie", jej uczestnicy mieli pełną świadomość, że biorą udział w planowaniu ludobójstwa. Eichmann na swoim procesie w 1961 r. potwierdził, że w Wannsee, przy koniaku i cygarach, całkiem otwarcie mówiono o zabijaniu Żydów.

Co uderzające, planami "ostatecznego rozwiązania" zamierzano objąć 11 mln europejskich Żydów, nie tylko z Niemiec i okupowanych przez nie terytoriów, ale także z krajów satelickich (Słowacja, Węgry), państw neutralnych (Hiszpania, Szwajcaria), a nawet tych, których Niemcom nie udało się podbić (Wielka Brytania).

Heydrich był zadowolony z wyników spotkania. Obawiał się sporów kompetencyjnych, tymczasem przedstawiciele ministerstw bez oporu uznali kierowniczą rolę RSHA i zadeklarowali pełną współpracę. Jedyna kontrowersja, która zresztą zdominowała dyskusję, dotyczyła sposobu traktowania Niemców z małżeństw mieszanych. Nie miało to nic wspólnego ze względami humanitarnymi – dla nazistowskich rasistów problemem było to, że „mieszańcy” mają w sobie część cennej krwi niemieckiej. Mordowanie pozostałych Żydów nie budziło wątpliwości.

Polska jako pierwsza

Z polskiej perspektywy kluczowa jest obecność na konferencji w Wannsee Josefa Bühlera (zastępcy generalnego gubernatora Hansa Franka) i szefa Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie, Eberharda Schöngartha. Bühler usilnie prosił Heydricha, aby "rozwiązywanie tego problemu" rozpocząć od okupowanej Polski, tak aby "jak najszybciej usunąć Żydów z Generalnego Gubernatorstwa". Zadeklarował wszelką pomoc dla Policji Bezpieczeństwa ze strony administracji GG i wspomniał, że na podległym mu terytorium "pewne przygotowania" już się rozpoczęły. Rzeczywiście, w tym czasie trwała budowa obozu zagłady w Bełżcu.

Niespełna dwa miesiące po konferencji w Wannsee, 17 marca 1942 r. Niemcy wysłali na śmierć do Bełżca Żydów z getta w Lublinie. Rozpoczęła się akcja eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie oznaczona na cześć Heydricha kryptonimem "Reinhard".

lektura dodatkowa:

• http://www.ghwk.de/pl.html
• Mark Roseman, Wannsee. Willa, jezioro, spotkanie, tlum. Szymon Żuchowski, Warszawa 2013.
• Christopher R. Browning, Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów. Wrzesień 1939 – marzec 1942, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, Kraków 2012.
• Peter Longerich, Himmler. Buchalter śmierci, tłum. Sebastian Szymański, Jarosław Skowroński, Warszawa 2014.

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Więcej

Agnieszka Haska, Żydowski Instytut Historyczny

W 1914 roku fabrykant farmaceutyczny Ernest Marlier postanowił zainwestować zarobione pieniądze w elegancką podberlińską willę z ogrodem. Posiadłość przy ulicy Am Großen Wannsee (następnie Große Seestraße) zaprojektował Paul O. A. Baumgarten. Marlier nie nacieszył się długo swoją białą willą — w 1921 roku sprzedał ją spółce Norddeutsche Grundstücks Aktiengesellschaft. Szesnaście lat później dom przeszedł w ręce członka zarządu tej spółki, kupca i zwolennika skrajnej prawicy Friedricha Minoux. Willa nie przyniosła mu jednak szczęścia – w 1940 roku został aresztowany pod zarzutem defraudacji majątku berlińskiej gazowni i trafił do więzienia. Dom sprzedano utworzonej przez szefa Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) SS-Gruppenführera Reinharda Heydricha fundacji Nordhav. Pełniła ona funkcję funduszu wczasów pracowniczych dla oficerów SS. W ten sposób willa przy Am Großen Wannsee 56/58 stała się domem gościnnym dla wysokich rangą funkcjonariuszy SD, Gestapo i Kripo. Przebywali tu również na urlopach dowódcy specjalnych grup operacyjnych (Einsatzkommando).

Willa była nie tylko ośrodkiem hotelowo-wypoczynkowym, ale także konferencyjnym. Nic zatem dziwnego, że właśnie tutaj na zaproszenie Heydricha zebrało się piętnastu przedstawicieli SS, NSDAP oraz różnych ministerstw. 20 stycznia 1942 roku w samo południe w sali jadalnej rozpoczęło się spotkanie, które miało zostać zapamiętane jako konferencja w Wannsse. Wśród zaproszonych gości byli m.in. Heydrich, szef Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS Otto Hofmann, szef gestapo SS-Gruppenführer Heinrich Müller, zastępca Generalnego Guberunatora okupowanych ziem polskich Hansa Franka dr Josef Bühler, szef sekcji żydowskiej w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Adolf Eichmann oraz szef Gestapo i Sipo w Rydze Rudolf Lange, który jako członek Einsatzgruppen brał udział w wymordowaniu żydowskiej ludności na Łotwie. Jak ujęto to w protokole, sporządzonym przez Eichmanna, narada miała posłużyć uzgodnieniu „linii działania”. Na początku zebrania Heydrich oznajmił, że Adolf Hitler udzielił mu pełnomocnictw odnośnie poczynienia przygotowań do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” czyli deportowania Żydów na Wschód. Zebrani zapewnili o pełnej współpracy reprezentowanych przez nich urzędów – decyzja została zatem podjęta, a do uzgodnienia pozostały szczegóły techniczne. W protokole czytamy:

W przebiegu realizacji ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej należy użyć Żydów do pracy na Wschodzie pod odpowiednim kierownictwem i w odpowiedni sposób. Ujęci w duże kolumny robocze z uwzględnieniem separacji obu płci, zostaną zdolni do pracy Żydzi skierowani na te terytoria w celu budowy dróg; przez naturalną eliminację odpadnie przy tym oczywiście duża ich część. Pozostałych należy poddać odpowiedniemu traktowaniu, gdyż będzie to bezsprzecznie najbardziej odporna część, wyselekcjonowana na naturalnej drodze; w razie uwolnienia należałoby ją uważać za zalążek nowej żydowskiej odbudowy (czego nas uczy historia).

Podczas spotkania podniesiono pewne kwestie sporne – dużo miejsca poświęcono kwestii „mieszańców” (małżonkowie z mieszanych małżeństw oraz ich dzieci i wnuki) oraz kolejności „ewakuacji”. Sekretarz stanu dr Bühler sugerował jej rozpoczęcie od terytorium Generalnego Gubernatorstwa gdyż tutaj problem transportu nie jest skomplikowany. (…) Należałoby usunąć Żydów z terytorium Generalnego Gubernatorstwa jak najszybciej, bo właśnie tutaj Żyd stanowi duże niebezpieczeństwo jako nosiciel epidemii”. Na koniec podkreślono, że należy podjąć starania „o niewywoływanie zaniepokojenia wśród ludności.

Spotkanie trwało 90 minut. Obecni raczej nie zdawali sobie sprawy z jego historycznego znaczenia. Protokół konferencji sporządzono w trzydziestu egzemplarzach. W 1947 roku wśród dokumentów Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy amerykański prokurator Robert Kempner odnalazł kopię nr 16, należącą do podsekretarza w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Martina Luthera.

Autor publikacji: Agnieszka Haska,