Mistyczne wizje Świątyni Salomona

Źródło: [Żydowski Instytut Historyczny](Mistyczne wizje Świątyni Salomona){.targent_blank}

Autor: dr Paweł Fijałkowski, ŻIH

Świątynia Jerozolimska została bardzo dokładnie opisana w Starym Testamencie oraz późniejszych źródłach jako gmach wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta. Ściśle rzecz ujmując, było to kilka następujących po sobie budynków, ponieważ po zniszczeniu Świątyni Salomona przez Babilończyków (586 r. p.n.e.) wzniesiono Drugą Świątynię, przebudowaną kilkaset lat później przez króla Heroda Wielkiego. W efekcie zmieniały się rozmiary budynku i ukształtowanie jego fasady, niemniej korpus pozostawał prostokątny.

Niezależnie od tego, co wiedziano o architekturze Świątyni ze starożytnych opisów, w świecie chrześcijańskim i żydowskim rozwinęła się tradycja przedstawiania jej jako budowli kolistej lub – ujmując rzecz szerzej – centralnej. Wyjaśnienie tej fascynującej rozbieżności wymaga wzięcia pod uwagę wielu różnych czynników. Zaczniemy od najprostszego wytłumaczenia, że średniowieczne wizerunki Świątyni powstawały pod wpływem obserwacji czynionych w Jerozolimie przez krzyżowców i pielgrzymów. Widzieli oni Kopułę na Skale, słyszeli opowieści o tym, że znajduje się ona w miejscu najważniejszego pomieszczenia Świątyni, czyli Świętego Świętych, w którym przechowywano Arkę Przymierza. W związku z tym prawdopodobnie sądzili, że ośmioboczne islamskie sanktuarium kryje w sobie jakieś pozostałości Świątyni lub przypomina ją kształtem.

Jednym z owoców takich skojarzeń jest ilustracja w rękopiśmiennym egzemplarzu „Miszne Tora” Mojżesza Majmonidesa, wykonanym w północnych Włoszech około 1460 r. Innym, znacznie bardziej znanym, jest drzeworyt zawarty w „Liber chronicarum” czyli „Kronice świata” Hartmanna Schedela, wydanej w Norymberdze w 1493 r. Drzeworyt ten przedstawia wyidealizowany obraz Jerozolimy jako miasta na planie koła, w którego centrum znajduje się Świątynia Salomona, ukazana jako rotunda otoczona kolumnadą. Następne stulecia przyniosły kolejne wyobrażenia Świątyni jako budynku centralnego, czego ciekawym przykładem jest sygnet drukarski Marca Antoniego Giustinianiego, wydającego druki hebrajskie w Wenecji w latach 1545–1552.

Jednocześnie przedstawianie Świątyni Jerozolimskiej jako budynku centralnego mogło nawiązywać do bardzo starych przekonań, że najważniejsza i najdoskonalsza ze wszystkich świątyń powinna mieć kształt jak najbliższy uznanemu za idealny, czyli kolisty. Dla wielu chrześcijan, podobnie jak wcześniej dla wyznawców judaizmu, ważniejsza od architektonicznej formy Świątyni była ucieleśniona w niej idea łącząca pokolenia. A najlepszym jej symbolicznym nośnikiem była budowla, której forma i rozplanowanie charakteryzowały się kolistą doskonałością. Dla ludzi średniowiecza przestrzeń okrągła była upostaciowieniem okręgu świata, a poprzez swą bliskość ideałowi umożliwiała kontakt z Bogiem. Człowiek wkraczający do takiej przestrzeni stawał się częścią wszechświata doskonałego, a przebywając w niej mógł poznać boski plan stworzenia i nawiązać więź z siłami rządzącymi światem.

Od odległej starożytności wiele ludów wyobrażało sobie wszechświat jako okrągły i przedstawiało go w postaci koła. Wierzono, że ziemia jest kołem, nad którym rozpościera się półkoliste sklepienie nieba. W Przypowieściach Salomona (8,31) czytamy o rozpostartym przez Boga kręgu niebios i „okręgu jego ziemi”, a w Księdze Izajasza (40,22) o „okręgu ziemi”, nad którym Bóg rozpostarł niebo jak namiot. Stwierdzenie proroka Ezechiela (38,12), że lud Izraela „mieszka w środku [samym pępku] świata” zostało rozwinięte w pochodzącym z późnej starożytności, zredagowanym w VIII–IX w. midraszu Tanchuma (Kedoszim 10) w wizję świata składającego się z koncentrycznych sfer lub kręgów, w centrum których znajduje się Świątynia:

Tak jak pępek jest położony w centrum człowieka, tak Ziemia Izraela jest położona w centrum świata, jak mówi Biblia »mieszka w samym pępku ziemi« i tam założono podwaliny świata. A Jeruzalem jest w centrum Ziemi Izraela, a Świątynia jest w centrum Jeruzalemu, i Wielka Sala [tj. Święte Świętych] jest pośrodku Świątyni, a Arka jest pośrodku Wielkiej Sali, a Kamień Węgielny jest przed Arką, i począwszy od niego świat został złożony na swoich podstawach.

Upowszechnienie mistycznej wizji Świątyni Salomona jako centralnego kręgu stworzenia było jednym z efektów rozwoju kabały, która wzbudzała wielkie zainteresowanie w świecie chrześcijańskim. Zaowocowało to powstaniem kolejnych symbolicznych przedstawień Świątyni, będących zarówno nawiązaniem do tradycji kabalistycznej, jak i przekazem idei przenikających epokę. W latach 1562–1569 dwóch niderlandzkich artystów: malarz i rysownik Maerten van Heemskerck oraz rytownik Philip (Philips) Galle wykonali cykl grafik ukazujących Świątynię Jerozolimską jako potężnych rozmiarów rotundę przykrytą kopułą. Prace te powstały w czasie, gdy w Niderlandach upowszechniało się przekonanie, że ich mieszkańcy są nowym „ludem wybranym”, Nowymi Dziećmi Izraela, które odnawiają przymierze z Bogiem i dzięki temu zyskują jego szczególną opiekę. Toteż przedstawione przez Heemskercka i Gallego dzieje Świątyni nabierały aktualnej wymowy i nowego znaczenia w kontekście toczących się sporów politycznych i religijnych.

Chrześcijański nurt kabały był jednym ze źródeł ruchu różokrzyżowców, w którym pojęcie Świątyni zostało wypełnione nowymi treściami. W książce „Rei publicae Christianopolitanae descriptio” (Strasburg 1619), będącej dziełem teologa i różokrzyżowca Johanna Valentina Andreae, pojawia się wizja Domu Salomona. Była to wzniesiona w centrum miasta Christianopolis budowla na planie koła, przykryta kopułą, stanowiąca jego duchowe centrum, pełniąca jednocześnie funkcję świątyni i akademii nauk.

Wraz z narodzinami wolnomularstwa pojęcie Świątyni Salomona stało się motywem przewodnim stworzonego przez ten ruch obrazu dziejów i etycznych celów ludzkości, pojęciem centralnym masońskiego programu zjednoczenia ludzi różnych narodowości i wyznań. Świątynia Salomona stała się alegorią duchowej świątyni wznoszonej przez wolnomularzy, toteż jej wizerunki niemal od początku zdobiły publikacje zawierające informacje o historii, zasadach działalności i celach ruchu. Dla masonów Świątynia Salomona była świątynią Wielkiego Budowniczego Wszechświata lub – jak mawiano w dawnej Polsce – Wielkiego Światów Budownika i jednocześnie ponadkonfesyjną Świątynią Ludzkości, mającą służyć czynieniu ludzi dobrych lepszymi i doskonaleniu świata.

Literatura:

• Pamela Berger, The Crescent on the Temple. The Dome of the Rock as Image of the Ancient Jewish Sanctuary, Leiden-Boston 2012.
• Magdalena Gruna-Sulisz, Świątynia Jerozolimska jako kosmogoniczne centrum i model wszechświata, [w]: Jerozolima w kulturze europejskiej; praca zbior. pod red. Piotra Paszkiewicza i Tadeusza Zadrożnego, Warszawa 1997.
• Marvin J. Heller, Studies in the Making of the Early Hebrew Book, Leiden-Boston 2008.
• Manfred Lurker, Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach; tłum. Ryszard Wojnakowski, Kraków 1994.
• Tadeusz Cegielski, Ordo ex chao. Wolnomularstwo i światopoglądowe kryzysy XVII i XVIII w., t. 1. Oświecenie różokrzyżowców i początki masonerii spekulatywnej 1614-1738, Bellona, Fundacja Historia pro Futuro, Warszawa 1994.
• Tadeusz Cegielski, Świątynia Jerozolimska w nowożytnej tradycji ezoterycznej oraz na gruncie wolnomularstwa, [w]: Jerozolima w kulturze…
• Antoni Ziemba, Nowe dzieci Izraela. Stary Testament w kulturze holenderskiej XVII wieku, Warszawa 2000.

dr Paweł Fijałkowski

historyk, archeolog, pracownik naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma. Zajmuje się m.in. dziejami Żydów w okresie staropolskim. Autor m.in. „Warszawska społeczność żydowska w okresie stanisławowskim. 1764-1795. Rozwój w dobie wielkich zmian", współautor „Warsze – Warszawa. Żydzi w historii miasta 1414-2014".