רײַשע Rajsze Historia rzeszowskich Żydów

Źródło:Rajsze Historia rzeszowskich Żydów

Zarys dziejów od pierwszych wzmianek źródłowych do Zagłady

Autor: Karolina Olga Ożóg Data wpisu 18 września, 2022

Początki.

Żydzi przybyli na ziemie polskie w średniowieczu jako kupcy i handlarze niewolnikami. Badacze spierają się, od kiedy ludność żydowska zaczęła osiedlać się w Polsce. Jedna z pierwszych kolonii żydowskich istniała w Krakowie już w XI w., a do najstarszych gmin, powstałych do końca XIII w., należało osadnictwo w Przemyślu. Na terenie dzisiejszego województwa podkarpackiego oprócz Przemyśla gminy żydowskie pojawiły się najwcześniej w Jarosławiu, Krośnie, Jaśle i Lubaczowie (XV w.).

Nie mamy pewności, skąd przybyli pierwsi żydowscy osadnicy. Przeważa pogląd, że przywędrowali z Niemiec, z kręgu tzw. Żydów aszkenazyjskich, posługujących się językiem jidysz. Pierwszym przywilejem, który gwarantował im swobodę wyznania i wolność gospodarczą, pozwalał tworzyć wspólnoty religijne i zapewniał opiekę władcy, był tzw. statut kaliski, nadany w 1264 r. Żydom wielkopolskim przez księcia Bolesława Pobożnego. W 1334 r. został on rozszerzony na całą Polskę przez króla Kazimierza Wielkiego. Był to fundamentalny dokument określający status prawny Żydów w Polsce aż do XVIII w.

Pierwsze informacje na temat osadnictwa żydowskiego w Rzeszowie pojawiają się w źródłach w roku 1550[1]. Badacze są jednak zgodni, że nie jest możliwe dokładne określenie momentu pojawienia się Żydów w tym mieście, m. in. dlatego, że nie posiadali wówczas obywatelstwa miejskiego i nie wspomina się o nich w dokumentach. Za wcześniejszą, niż druga połowa XVI wieku obecnością Żydów w Rzeszowie przemawia jednak fakt, że najstarszy nagrobek z żydowskiego cmentarza, zniszczonego podczas II wojny światowej, pochodził z 1553 roku.[2]

Rozwój osadnictwa żydowskiego.

Druga połowa XVI wieku to okres intensywnego rozwoju Rzeszowa, także pod względem demograficznym. W tym czasie stał się on już miastem prywatnym, a jego właścicielem był Mikołaj Spytek Ligęza[3], z którym wiąże się najświetniejszy okres w dziejach tego miasta. Korzystne warunki osadnictwa oraz przychylność włodarzy sprawiły, że rzeszowska społeczność żydowska zaczęła się powiększać. Początkowo Żydzi zamieszkiwali obszar dawnych ziem parafialnych w pobliżu starej synagogi, poza granicami miasta. W rzeszowskich aktach radzieckich pod datą 1592 znajduje się informacja, iż swe domyw Rzeszowie posiadało sześciu Żydów. W roku 1599 wyszła specjalna ordynacja dworska, która zakazywała Żydom posiadania w mieście więcej niż siedmiu domów. W tym czasie Rzeszów zamieszkiwało ok. 100 Żydów,[4]na których czele stali seniorzy Icko Marcides i Józef.[5]

Wraz z napływem Żydów do Rzeszowa w drugiej połowie XVI wieku zaczynają powoli powstawać struktury kahalne. Początkowo Rzeszów był jednym z tzw. przykahałków gminy żydowskiej w Przemyślu i wchodził w skład ziemstwa przemyskiego, na którego czele stał archirabin ziemski przemyski. Prawdopodobnie dopiero w XVIII wieku kahał rzeszowski uniezależnił się w pełni od Przemyśla.[6]

Teren wyznaczony Żydom na osiedlanie się w XVII wieku stał się dzielnicą Rzeszowa jako tzw. Nowe Miasto. Żydzi uciekający przed pogromami, jakie miały miejsce w czasie powstania Chmielnickiego w 1648 roku znacznie zasilili liczbę jego mieszkanców. Oblicza się, że w połowie XVII wieku mieszkało tam 680 Żydów. Zakaz osiedlania się ludności żydowskiej w granicach Starego Miasta został zniesiony dopiero w 1696 roku przez księcia Hieronima Augusta Lubomirskiego.[7] Na początku XVII wieku (ok. 1610 r.)[8], prawdopodobnie na miejscu starej drewnianej, została wybudowana pierwsza synagoga murowana w Rzeszowie, tzw. Synagoga Staromiejska (obecnie Archiwum Państwowe). Władysław Hennig uważa, iż jej wnętrze było praktyczną realizacją zasad wprowadzonych przez wybitnego krakowskiego uczonego, cieszącego się do dziś światową sławą rabina Mojżesza Isserlesa (Remuh). Pod tym względem była to trzecia w Polsce tego typu bożnica (po krakowskiej synagodze Kuppa i synagodze rymanowskiej).[9] Bożnica ta jeszcze w XVII wieku uległa trzem poważnym zniszczeniom, po raz pierwszy wkrótce po wybudowaniu, w 1657 r., w wyniku najazdu siedmiogrodzkiego, potem w czasie napadu Tatarów w 1672 r. i wreszcie w pożarze miasta w roku 1698. Druga synagoga, tzw. Nowomiejska (obecnie BWA) powstała w latach 1705- 1712, na mocy przywileju Hieronima Lubomirskiego z 6 I 1686 roku. Przy ścianie Synagogi Staromiejskiej mieścił się pierwszy cmentarz żydowski, w połowie XVII w. w jego okolicy utworzono drugi, a na starym chowano jedynie osoby zasłużone.

W XVIII wieku Żydzi posiadali w Rzeszowie dom rabina, szkołę oraz szpital, a na przełomie XVIII i XIX wieku nieopodal synagogi Staromiejskiej powstał jeszcze chasydzki klojz – czyli dom modlitwy i nauki. W okresie staropolskim istniała w Rzeszowie Talmud Tora (religijna szkoła elementarna dla ubogich dzieci żydowskich), natomiast w roku 1757 zarejestrowano w mieście 10 mełamedów[10] nauczających w chederach (elementarna szkoła religijna dla dzieci w wieku od 3 lat, która była prywatna lub związana z jakąś instytucją społeczną) oraz jesziwę (uczelnia talmudyczna dla nieżonatych chłopców w wieku od 13 lat, absolwentów chederów lub szkół zwanych talmud-torami), której rektorem w latach 1757- 1758 był rabin Berek Lewkowicz.

Zofia Szulc podaje, iż w XVIII wieku Żydzi wykonywali w Rzeszowie 55 różnych zawodów, wśród których dominowali rzemieślnicy (głównie krawcy oraz złotnicy), kupcy (w 1757 roku było ich 27), szynkarze (w tymże roku 22), piekarze i rzeźnicy, lichwą trudniło się 9 osób.[11] Żydzi od początku stanowili ważne ogniwo w rozwoju gospodarczym miasta, z czego zdawali sobie sprawę jego właściciele, dając im szereg przywilejów, jednocześnie jednak licząc się z opinią chrześcijańskiej części mieszkańców. Jak słusznie zauważa Barbara Wizimirska, ich stosunek do Żydów wyznaczały dwa podstawowe interesy: religijny oraz gospodarczy.[12] Tak jak dziedzice potrzebowali Żydów i z ich działalności czerpali niemałe zyski[13],tak chrześcijańska część handlarzy czuła się zagrożona narastającą konkurencją z ich strony. Z tego powodu Mikołaj Spytek Ligęza w 1599 roku zabronił Żydom handlu niektórymi towarami.[14] Nastroje antyżydowskie nasiliły się w latach 80. XVII wieku, doszło wtedy do tumultów, głównie z udziałem czeladników oraz młodzieży uczącej się w Kolegium Pijarów. Choć w gospodarce obowiązywał protekcjonizm, wolności osobiste Żydów nierzadko były ograniczane, jak chociażby poprzez powtarzające się w I połowie XVIII wieku zakazy zawierania małżeństw poza Rzeszowem, czy, karane konfiskatą mienia i odpowiedzialnością zbiorową, opuszczanie miasta bez zgody jego właściciela.[15] Mimo tego handel żydowski rozwijał się, gdyż ograniczenia obowiązywały tylko formalnie, głównie jednak liczył się interes zamku.[16]Rozumiała to też kolejna dziedziczka, Anna Konstancja Lubomirska[17], która w 1705 roku przyznała Żydom pełną swobodę handlu wszystkimi towarami, jednocześnie dopuszczając ich do cechów do tej pory zarezerwowanych wyłącznie dla chrześcijan.[18] Interes religijny uwidaczniał się z kolei w rozporządzeniach Kościoła katolickiego dotyczących żydowskich mieszkańców Rzeszowa. Były to typowe jak na owe czasy prawa i ograniczenia, zezwalające na pewną swobodę religijną, nie kolidującą jednak ze strefami wpływów kościelnych i zbytnio się nie afiszującą. Należał do nich m.in. przywilej biskupa przemyskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego[19] z 1745 roku, który z jednej strony potwierdzał prawo Żydów do już istniejących synagog i cmentarza, a z drugiej wymagał stosowania się do pewnych przepisów związanych z praktykami religijnymi oraz relacjami z ludnością chrześcijańską. Zakazywał on m. in. Żydom urządzania głośnych, publicznych modłów oraz organizowania hucznych wesel, a także handlu w niedzielę i święta. Podczas procesji kościelnych nakazywał im pozostanie w domach. Żydom nie wolno było zatrudniać służby chrześcijańskiej, pobierano od nich też opłaty na rzecz rzeszowskiego kościoła farnego, a budowę nowej synagogi oraz powiększanie cmentarza uzależniał od zgody biskupa lub jego następcy.

Jak wszyscy mieszkańcy miasta Żydzi zobowiązani byli dbać o nie[20], a w razie czego także go bronić. Już w 1627 r. Ligęza nakazał Żydom wystawić do obrony miasta własnego hetmana (obok miejskiego i przedmiejskiego), którym został jako pierwszy Moszko Aftarz, natomiast osiemnastowieczny uniwersał Jerzego Ignacego Lubomirskiego wyznaczał do obrony żydowskim mieszkańcom Rzeszowa 4 spośród 8 miejskich bram.

W okresie, kiedy miasto było własnością prywatną, kahał był feudalnie zależny od dziedzica, który szeroko ingerował w sprawy gminy. Do jego kompetencji należało m.in. zatwierdzanie rabina a także wyroków sądów rabinackich, zezwalanie na zakup placu bądź domu oraz na opuszczenie miasta, a od 1757 roku nawet publiczne rzucenie cheremu (klątwy) w synagodze nie mogło się odbyć bez jego zgody. Rola rzeszowskiej gminy żydowskiej wzrosła pod zaborem austriackim, głównie dzięki liberalnemu ustawodawstwu oraz w związku z uzyskaniem przez Rzeszów statusu wolnego miasta[21].

Okres zaborów.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski Rzeszów został przyłączony do ziem będących pod panowaniem Habsburgów, wchodząc tym samym w krąg austriackiego systemu prawnego i administracyjnego. Znalazłszy się na terenie prowincji koronnej nazwanej Królestwem Galicji i Lodomerii.

W początkowym okresie zaborów gminy żydowskie funkcjonowały bez zmian, a Żydzi stanowili w mieście sporą grupę. W spisie ludności z 1790 roku na 3336 wszystkich mieszkańców miasta odnotowano 1649 Żydów.[22] Pierwsze rozporządzenia austriackie nie były dla Żydów korzystne, gdyż zwiększały dotychczasowe podatki, jakimi ludność ta była objęta, jak również wprowadzały nowe (przemysłowy i majątkowy). Poprzez zgodę na nieograniczoną emigracją nowe władze dążyły do zmniejszenia liczby ludności żydowskiej na przyłączonych terenach. Patenty Józefa II z lat 1784 i 1785 usuwały Żydów m.in. z dzierżaw gruntów chłopskich, browarów, dziesięciny pańskiej i duchownej, zakazywały też prowadzenia szynków. W okresie panowania Józefa II[23] nasiliła się germanizacja Żydów galicyjskich, przejawiając się między innymi w szerokiej akcji nadawania im nazwisk o brzmieniu niemieckim, zachęcaniu do osadzania się na roli, zakazie noszenia przez nich tradycyjnych strojów czy nadawaniu przywilejów neofitom. Przy kahałach powstały niemiecko-żydowskie szkoły[24], których ukończenie wymagane było do uzyskania zgody na zawarcie ślubu czy dalszą naukę. W Rzeszowie taka szkoła powstała w 1785 roku, pierwszym nauczycielem w niej został Jakub Sklör.[25] Za czasów austriackich rozwinęła się edukacja. Jeszcze za panowania Marii Teresy, w 1776 roku wprowadzono do żydowskiego szkolnictwa elementarnego obowiązkową naukę języka niemieckiego. Od 1871 roku dzieci w wieku 6-12 lat miały nakaz uczęszczania do państwowych szkół ludowych.

Na sytuację prawną Żydów galicyjskich, a więc i rzeszowskich, znaczny wpływ miały Patent tolerancyjny Józefa II z 1789 roku oraz konstytucja z 31 XII 1867 roku, która wprowadziła pełne równouprawnienie, bez względu na narodowość czy wyznanie. Patent tolerancyjny gwarantował ludności żydowskiej wolny handel i dostęp do uprawiania rzemiosła, ale ograniczył kompetencje kahału jedynie do spraw religijnych i opieki społecznej. Gmina żydowska stała się jedną ze 141 podobnych gmin w Galicji, a od 1872 roku mogła zacząć ubiegać się o własny statut, który dostała w 1880 r. , i który obowiązywał niemal niezmieniony od 1897 do 1927 roku. W ramach Patentu Żydzi otrzymali dostęp do zawodów takich jak adwokatura, mogli być doktorami prawa świeckiego, ale nie zostali dopuszczeni do stanowisk w magistratach, radach miejskich oraz urzędach państwowych a ich kariera wojskowa kończyła się na stopniu podoficera.[26] Wraz z wejściem 20 X 1860 roku tzw. dyplomu październikowego w Austrii nastała era rządów konstytucyjnych. Już w latach 1859- 1860 wyszło szereg rozporządzeń, które zniosły wiele ograniczeń nałożonych na ludność żydowską, między innymi dotyczących podejmowanych zawodów, zawierania małżeństw, zatrudniania służby chrześcijańskiej czy osiedlania się na wsi. Konstytucja grudniowa 1867 całkowicie zniosła odrębne prawodawstwo wobec Żydów.

W XIX wieku społeczność żydowska Rzeszowa znacznie się powiększa, opanowując handel detaliczny i po części też hurtowy, zwłaszcza tytoniem, zbożem i solą. W latach 60. XIX wieku w handlu i rzemiośle pracowało ok.58 % tej ludności. [27] Żydzi zaczynają też pojawiać się w dziedzinach do niedawna jeszcze dla nich niedostępnych, jak właściciel nieruchomości, zaczynają też pracować w administracji i wolnych zawodach, wzrasta ich udział w życiu publicznym miasta. W 1816 roku w Rzeszowie żyje 3575 żydowskich obywateli, obok zaledwie 1029 chrześcijan i ta większość utrzymuje się do końca XIX wieku (w 1890 r. liczba Żydów spada do 45,9 % ogółu mieszkańców miasta).[28] Wprowadzony w 1873 roku przymus szkolny skutkuje powstaniem szkół prywatnych, a wśród nich szkoły żydowskiej Ozerowicza (1885) i żeńskiej szkoły Berty Kammerling. Oblicza się, że w 1877 roku istniało w Rzeszowie 25 chederów[29], z których największy był cheder Mendla Wogela, ale nie wszystkie one posiadały koncesje na nauczanie. W latach 1883-1890 w mieście istniała także powołana przez Radę Miasta Szkoła Przemysłowa Uzupełniająca „Agudas Achim” oraz szkoła ślusarska dla żydowskich rzemieślników fundacji barona Maurycego Hirscha (1893).

Społeczność żydowska była już wtedy bardzo zróżnicowana, środowisko chasydzkie walczyło o władzę w gminie z Żydami postępowymi, którzy zaczęli szerzyć w Rzeszowie idee żydowskiego Oświecenia i asymilacji. W 1883 Stowarzyszenie Agudas Achim[30] otworzyło pierwszą w mieście szkołę wieczorową dla młodzieży żydowskiej, w której nauczano języka polskiego. W języku polskim wychodził też pierwszy żydowski tygodnik społeczno – polityczny „Postęp”[31], którego redaktorem został Herman Lieberman. Najbardziej znanym przedstawicielem haskali, czyli żydowskiego Oświecenia w Rzeszowie był Mosze Dawid Geszwind, który m.in. przetłumaczył na język hebrajski poemat Juliusza Słowackiego „Ojciec zadżumionych”[32]. Skutkiem działań postępowców była wyjątkowa jak na owe czasy ordynacja wyborcza w rzeszowskiej gminie żydowskiej, która zastępowała popularną ordynacje kurialną (podział na koła wyborcze wedle zamożności członków gminy) bardziej demokratyczną metodą głosowania poprzez stworzenie dla wszystkich uprawnionych do głosowania jednego koła wyborczego. W 1910 roku, jako jeden z pierwszych w Polsce, powstał żydowski klub sportowy „Bar Kochba”.[33] Początkowo składał się tylko z sekcji piłki nożnej, ale po I wojnie światowej reaktywowano go jako wielosekcyjne Żydowskie Towarzystwo Sportowo- Gimnastyczne „Bar Kochba”, z przynoszącą spore dochody sekcją bokserską.
Z drugiej strony rozwijał się prężnie ruch chasydzki, który w Rzeszowie reprezentowany był przez zwolenników cadyków z Dzikowa (dziś dzielnica Tarnobrzegu) – Dzikower Kloiz, ufundowany przez Noe Spiro, Nowego Sącza – Kloiz Sądecki, który należał do Chune Halberstama, Bełza – Machzikej Chadas, Bobowej i Kołaczyc. Popularni byli też cadykowie rezydujący w samym mieście: Lazar Weisblum (Reb Luzerl)[34], Jehuda Ungar z Sokołowa, Abraham Chaim Horowitz z Połańca, Cwi Elimelech[35], czy jego syn Jozue z Rybotycz[36]. Oblicza się, że w 1920 roku istniało w Rzeszowie 13 prywatnych żydowskich domów modlitwy[37], z których część z pewnością należała do chasydów. Pod koniec XIX wieku w Rzeszowie zaczyna pojawiać się syjonizm. Jeszcze przed I wojną światową rozpoczęły w mieście działalność organizacje i partie syjonistyczne takie jak Chowewej Syjon, Poalej Syjon, powstał Związek Kobiet Narodowo-Żydowskich „Sulamith”[38]oraz inne stowarzyszenia o takim charakterze, a znany w mieście działacz syjonistyczny Abraham Abba Appelbaum założył pierwszą szkółkę hebrajską. Wpływy syjonistów w Rzeszowie zdecydowanie wzrosły po I wojnie światowej, kiedy udało im się nawet przejąć na krótko władzę w gminie. W okresie międzywojennym Rzeszów zasłynął jako jedno z głównych centrów syjonizmu w Małopolsce, stając się miejscem działań ogólnopolskich partii i organizacji o takim profilu, z czego najpopularniejszą na tym terenie była Organizacja Syjonistyczna.[39] Oblicza się, że w latach międzywojennych, dzięki pomocy młodzieżowych organizacji syjonistycznych działających w mieście[40], do Palestyny wyemigrowało ponad 600 [41]młodych Żydów i Żydówek z Rzeszowa.

Okres międzywojenny.

Po I wojnie światowej Rzeszów znalazł się w nie najlepszej sytuacji. Miasto było zdewastowane, drogi znajdowały się w fatalnym stanie, brakowało żywności, opału, lokali mieszkalnych, zimą 1918- 1919 szerzyły się epidemie, głównie grypy „hiszpanki”, ale także cholery, czarnej ospy i tyfusu. Z powodu napięć wywołanych ciężką sytuacją powojenną, brakiem żywności i trudnościami aprowizacyjnymi[42] 3 i 4 maja 1919 doszło do antyżydowskich wystąpień, w których, według raportu Żydowskiego Komitetu Ratunkowego[43] poszkodowanych zostało ok.200 Żydów. Zniszczono ok.200 żydowskich mieszkań i ok.50 sklepów. W sprawozdaniu z rzeszowskiego więzienia wymienia się 136 osób aresztowanych za udział w zamieszkach, a władze miasta zakazały nawet przejściowo targów, by uniknąć gromadzenia się ludności wiejskiej, która łatwo dawała się sprowokować.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Rzeszów stał się siedzibą powiatu, w którego skład wchodziło 5 miast i 11 gmin. Pierwsze dane o liczbie ludności miasta pochodzą dopiero ze spisu powszechnego z 1921 roku, według którego Rzeszów liczył 24 940 mieszkańców, z czego 11 361 Żydów. W maju 1919 roku, ze względu na fatalne warunki życia, władze miasta zmuszone były ograniczyć imigrację do Rzeszowa. Brak przemysłu skutecznie hamował rozwój miasta aż do połowy lat 30. W nowych warunkach kwitło jednak życie polityczne i kulturalne, Rzeszów był też regionalnym ośrodkiem oświaty.

Żydzi rzeszowscy uczęszczali do szkół państwowych i prywatnych, skupiających nie tylko samą młodzież żydowską, oprócz tego posiadali własną szkołę powszechną (od 1929 r.) oraz koedukacyjne gimnazjum (od roku szkolnego 1933/1934 ) i liceum ogólnokształcące (od roku szkolnego 1937/1938 ), które powstały dzięki staraniom Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej, Średniej i Zawodowej i mieściły się w tzw. Domu Ludowym[44] należącym do Fundacji im. Adolfa Tannenbauma.[45] Obowiązujący statut gminy żydowskiej z 1897 roku zmieniono w latach 1927- 1928 na nowy. Rzeszowski kahał został zaliczony do tzw. gmin wielkich (liczących ponad 5 tysięcy członków)[46] i składał się z zarządu oraz rady a bezpośrednią kontrolę nad nim sprawowało starostwo. Po chwilowych rządach syjonistów, w latach 20. władzę w rzeszowskiej gminie żydowskiej przejęli ortodoksi z Aszerem Silberem na czele, popierani przez samorząd miejski a także miejscowych chasydów (tzw. „partia kahalna”). Poza sporami między syjonistami i ortodoksami również wewnątrz tych ostatnich dochodziło do podziałów. Oprócz „partii kahalnej” istniała tzw. „partia rabina”, która popierała miejscowego rabina gminnego Arona Lewina.[47] Poza gminą wyznaniową , Żydzi rzeszowscy rozwijali swą działalność polityczną w zarządzie miejskim, gdzie utworzyli Klub Radnych Żydowskich, na którego czele stanął dr Wilhelm Hochfeld, sprzyjający asymilacji i będący równocześnie drugim wiceburmistrzem. W 1934 roku na 35 członków Rady Miasta Rzeszowa było 15 Żydów. Badania wskazują nie najlepszy stan zdrowotności mieszkańców Rzeszowa w okresie międzywojennym.[48]Przyczynił się do tego zły stan higieniczny a także brak nowoczesnego, mieszczącego odpowiednią liczbę ludzi szpitala (na 200 tys. mieszkańców powiatu przeznaczonych było 190 łóżek, z czego w szpitalu powszechnym 120, żydowskim 30, a wojskowym 40).[49] Rzeszowska gmina żydowska na opiekę społeczną oraz leczenie chorych, w tym też utrzymanie szpitala żydowskiego, przeznaczała większość swoich dochodów. Oprócz tego działały jeszcze różnego rodzaju stowarzyszenia i fundacje charytatywne, pomagających ubogim i potrzebującym. To w większości z ich dotacji utrzymywały się rzeszowski żydowski dom starców, sierociniec oraz żydowska ochronka. Także szkolnictwo żydowskie znajdowało się w Rzeszowie w rękach osób prywatnych (na przykład jesziwa Sera Kodesch, utrzymywana od 1931 roku przez stowarzyszenie osób popierających rzeszowskiego cadyka Chune Halberstama) lub organizacji, takich jak Stowarzyszenie Talmud Tora, syjonistyczna Mizrachi (w jej chederach nauczano około 200 uczniów), czy mająca wśród rzeszowskich ortodoksów spore wpływy Agudat Israel. Rozpoczęcie w jesieni 1936 roku budowy fabryki obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego „Hipolit Cegielski S.A.” oraz powstałe rok później Państwowe Zakłady Lotnicze przyciągnęły do Rzeszowa spore rzesze robotników. W porównaniu z 1931 rokiem ludność Rzeszowa wzrosła w końcu roku 1936 o 55%.[50] Szacuje się, że w roku 1936 Rzeszów liczył około 30 tys. mieszkańców, podczas gdy w latach 1938- 1939 ich liczba wzrosła do ok. 41- 42 tys.[51] Włodzimierz Bonusiak zauważa jednak przewagę napływu ludności chrześcijańskiej nad ludnością wyznania mojżeszowego a także zmniejszenie się liczby tej ostatniej, poprzez emigrację do Palestyny czy wyprowadzki do większych miast.[52] Według Starostwa Powiatowego Rzeszowskiego na początku 1939 roku gmina żydowska w Rzeszowie liczyła 14 tys. członków. Ich liczba wzrosła jeszcze przed wybuchem II wojny światowej w związku z żydowską emigracją z Niemiec oraz we wrześniu 1939 roku razem z falą uchodźców z centralnej i zachodniej Polski. Z drugiej strony oblicza się, iż ok. 5 tys. Żydów opuściło Rzeszów, udając się na Wschód.

[1] Tomasz Opas, Stan posiadania i własność nieruchomości Żydów w Rzeszowie w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku (do 1848 r.), [w:] Prace historyczno- archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 110.

[2] Wacław Wierzbieniec Żydzi rzeszowscy [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s.820.

[3] Właściciel dóbr rzeszowskich w latach 1580- 1637.

[4] Andrzej Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004, s.157.

[5] Wacław Wierzbieniec, op.cit., s.821.

[6] Było to spowodowane m.in. narastającym od połowy XVII w. kryzysem w przemyskiej gminie żydowskiej.

[7] Właściciel Rzeszowa, żył w latach 1647- 1706.

[8] Władysław Hennig Synagoga Staromiejska, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s.652.

[9] Władysław Hennig, op. cit.

[10] W. Wierzbieniec, Szkolnictwo żydowskie, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 666.

[11] Zofia Szulc, Struktura zawodowa ludności żydowskiej w Rzeszowie w XVIII wieku (na podstawie regestrów podatkowych) [w:] Prace historyczno- archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 95- 97.

[12] Barbara Wizimirska, Chrześcijanie i Żydzi w Rzeszowie w XVII i XVIII wieku, [w:] Prace historyczno- archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s.75.

[13] Na przykład podatek od targu tygodniowego, zwany krupką kupiecką, jaki gmina żydowska wpłacała do skarbu zamkowego.

[14] O tej ordynacji wspominałam już wcześniej.

[15] Duży wpływ na to miał pogłębiający się kryzys gospodarczy.

[16] B. Wizimirska, op. cit.

[17] Żona Hieronima Augustyna Lubomirskiego.

[18] Powstają m.in. żydowskie cechy piekarzy, krawców, rzeźników.

[19] Urodzony w roku 1700,biskup przemyski w latach 1741-1760, od 1760 aż do śmierci w 1780 roku arcybiskup lwowski.

[20] Między innymi: konserwacja dróg i mostów, uczestnictwo w straży pożarnej, opłacanie urzędników miejskich i zamkowych.

[21] Od 1845 r.

[22] Robert Witalec, Historia Żydów rzeszowskich od XVI w. do 1944 roku.( krótki zarys dziejów), [w:] Prace historyczno- archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 67.

[23] 1780- 1790.

[24] Deutsch- judische Schulen, istniały w latach 1784- 1806.

[25] Józef Świeboda, Edukacja Żydów w Galicji 1772- 1918, [w:] Prace historyczno- archiwalne, t. II, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1994, s.79- 80.

[26] Tadeusz Bieda, Żydzi w Rzeszowie w świetle spisu ludności z 1869 r. ( struktura zawodowa Żydów), [w:] Prace historyczno- archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 132.

[27] Tadeusz Bieda, op. cit., s. 145.

[28] Wacław Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 822.

[29] W. Wierzbieniec, Szkolnictwo żydowskie, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 667.

[30] Przymierze Braci, powstało we Lwowie, działało w latach 1880- 1892, jego głównym zadaniem było szerzenie oświaty wśród galicyjskich Żydów, a także zwalczanie przejawów antysemityzmu.

[31]Ukazywał się od lipca do listopada 1895 roku.

[32] Wydany w Przemyślu w 1883 roku.

[33] Pierwszym prezesem został dr Maurycy Spira.

[34] 1838- 1920, wnuk cadyka Elimelecha z Leżajska.

[35] Ok. 1842- 9 IV 1924, uczeń cadyka Chaima Halberstama z Nowego Sącza, wcześniej cadyk w Błażowej, w Rzeszowie osiadł po I wojnie światowej.

[36] 1862- 19 II 1932.

[37] Wacław Wierzbieniec, Izraelickie prywatne domy modlitwy, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 187.

[38] 1902- 1927.

[39] Oprócz tego działały w mieście także: Mizrachi, Żydowska Socjalistyczna partia Robotnicza Poalej Syjon, Nowa Organizacja Syjonistyczna i Stronnictwo Państwa Żydowskiego.

[40] Należały do nich: Hanoar Hacijoni, Brith Hakanaim, Hechaluc, Haszomer Hacair, Dror, Akiba, Bejtar.

[41] Wacław Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 824.

[42] Andrzej Potocki do przyczyn zajść dołącza także podejrzenie o mord rytualny; A.Potocki, op. cit., s. 158.

[43] Utworzony 7 V 1919 w Rzeszowie, podlegał centrali w Krakowie.

[44] Obecnie Wojewódzki Dom Kultury.

[45] Żył w latach 1864- 1930, filantrop, twórca Fundacji im. A. Tannenbauma w Rzeszowie oraz funduszu na rzecz ubogich mieszkańców Rzeszowa (zarówno Żydów jak i nie Żydów).

[46] Oprócz Rzeszowa należały do niego także: Błędowa Zgłobieńska, Boguchwała, Bratkowice, Bzianka, Cierpisz, Dąbrowa, Drabinianka, Kraczkowa, Krasne, Łąka, Łukawiec, Malawa, Miłocin, Mrowla, Niechobrz, Nosówka, Palikówka, Pobitno, Przybyszówka, Racławówka, Ruska Wieś, Staromieście, Staroniwa, Świlcza, Terliczka, Trzciana, Woliczka, Wólka, Zaczernie oraz Zwięczyca.

[47] Żył w latach 1879- 1941,syn rabina rohatyńskiego i rzeszowskiego Natana Lewina, wcześniej rabin w Samborze, w latach 1922-1927 i 1930-1935 poseł na sejm z listy Agudas Isroel, biegle władał językiem polskim.

[48] Juliusz Petrus, Stosunki gospodarcze, [w:] Dzieje Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s.80.

[49] Ibidem, s.81.

[50] Włodzimierz Bonusiak, Stosunki ludnościowe, [w:] Dzieje Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s.90.

[51] Ibidem, s. 90.

[52] Ibidem, s. 94- 95.

II wojna światowa i Zagłada

Autor wpisu Autor: Karolina Olga Ożóg Data wpisu 18 września, 2022

Pierwsze niemieckie naloty na Rzeszów miały miejsce 7 IX 1939 roku, a już 9 IX zostało zajęte przez oddziały Wehrmachtu. Rzeszów znalazł się w Okręgu Wojskowym Kraków, jego komendantem wojskowym mianowano kpt. Alfreda Lorenza. W połowie września władzę wojskową okupant zastąpił władzami cywilnymi. Utworzone 3 XII 1939 roku starostwo powiatowe rzeszowskie obejmowało przedwojenne powiaty rzeszowski i kolbuszowski, zamieszkałe łącznie przez 295 tys. osób. Starostą powiatowym rzeszowskim (naczelnikiem) został dr Eisenlohr, pod koniec grudnia 1939 r. zastąpiony przez SS- Sturmbahnfuhrera dr. Heinza Ehausa, który funkcję tę pełnił już do końca okupacji. Rzeszowski aparat policji i służby bezpieczeństwa podlegał krakowskiemu Dowódcy Policji i SD jako tzw. placówka graniczna (Aussendienstellen). Jej kierownikiem od V 1940 do końca okupacji był SS- Hauptsturmfuhrer Hans Mack.

Dwa dni po zajęciu przez Niemców Rzeszowa został utworzony Komitet Tymczasowy Gminy Żydowskiej, przekształcony wkrótce na Tymczasowy Zarząd Gminy Wyznaniowej, a na jego czele stanął Jare Ozjasz. Rabin gminny Aron Lewin opuścił miasto, w jego miejsce rabinem został Józef Reich, a od 1942 Markus Adolf. Niemcy rozpoczęli systematyczną dewastację i rabunek żydowskiego mienia. Synagogi zdemolowano i przeznaczono najpierw na stajnie, potem magazyny, cmentarze zrównano z ziemią[1], a macewy posłużyły do utwardzania dróg. 13 września 1939 r. wprowadzono oznakowanie żydowskich firm i sklepów Gwiazdą Dawida. Majątki żydowskie przeszły w ręce miasta, w październiku 1939 r. utworzono specjalny oddział, który przejął kontrolę nad mieniem, zarówno tym porzuconym przez uciekinierów[2], jak i tym, którego właściciele nadal pozostawali w mieście. [3] Poszczególne majątki powierzono specjalnym komisarzom, początkowo w większości Polakom, w późniejszym okresie natomiast Ukraińcom. W Rzeszowie obowiązywały wszystkie ustawy dotyczące Żydów, jakie wprowadzono w Generalnym Gubernatorstwie. Prowadziły one do stopniowego ograniczenia ich wolności osobistej, poprzez dyskryminację, wykluczanie ze społeczeństwa, uniemożliwiały praktykowanie przez nich religii. Zakazano im m.in. noszenia tradycyjnych strojów, zamknięto mykwę, zakazano uboju rytualnego. Końcem października 1939 roku Niemcy utworzyli Judenrat, a na jego czele postawili adwokata rzeszowskiego, dr. Bernarda Kleinmanna. W styczniu 1940 r. zarząd Judenratu został rozstrzelany, Kleinmanna zastąpił Benno Kahane. W sierpniu 1940 r. wprowadzono godzinę policyjną i zakazano Żydom opuszczania miasta.

Plany rozmieszczenia getta rzeszowskiego powstały już na początku 1941 roku, stosowne rozporządzenie wydał natomiast starosta rzeszowski w grudniu tegoż roku.[4]W tym czasie (czerwiec 1940 r.) Rzeszów szacunkowo liczył 11 800 Żydów.[5] W mieście przebywała spora ilość uchodźców, od końca 1939 r. przybywali Żydzi wysiedleni z Kalisza i Łodzi, ich losem zajmował się specjalnie utworzony w maju 1940 r. Referat Wysiedleńców, którym kierował Kaliszanin Lejbuś Jakubowicz. Liczącą ok. 12 500 osób społeczność żydowską[6] zamknięto w getcie 10 II 1942 r. W wyniku przesiedleń Żydów z Błażowej, Czudca, Głogowa, Kolbuszowej, Majdanu Kolbuszowskiego, Leżajska, Łańcuta, Sędziszowa Małopolskiego, Strzyżowa i Tyczyna rzeszowskie getto osiągnęło liczbę ponad 23 000 mieszkańców[7] (dla porównania: getto krakowskie liczyło w szczytowym momencie mniej niż 20 tys. mieszkańców, a największym gettem na ziemiach polskich było getto warszawskie, gdzie zamknięto prawie pół miliona Żydów). Pod względem fatalnych warunków życia rzeszowskie getto nie odbiegało zupełnie od innych utworzonych w tym czasie gett. Prowadziły do niego 3 bramy, a w jego skład wchodziły 24 ulice i 2 place.

Rzeszów był jedną z pierwszych miejscowości w dystrykcie krakowskim, gdzie podjęto ostatni etap działań związanych z tzw. ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej. Pierwsza wielka akcja w getcie, nadzorowana przez SS- Sturmbannfuhrera Martina Fellenza[8] , przy wsparciu batalionu SS Truppenubungsplatz z Pustkowa, miała tu miejsce w dniach od 7 do 13 VII 1942 roku. 7 lipca o godzinie 6 rano na placu, który powstał w miejscu zniszczonego żydowskiego cmentarza (dziś Plac Ofiar Getta) zaczęto gromadzić przeznaczonych do pierwszego wysiedlenia Żydów. Przerażeni ludzie musieli czekać w ogromnym ścisku i w upale, bez wody, kilka godzin. Starców i chorych wywieziono samochodami do lasu pod Głogowem i tam zamordowano. Zdarzało się, że osoby przeznaczone do wysiedlenia popełniały samobójstwo, zażywając truciznę.

Zgromadzonych na placu popędzono na stację kolejową Staroniwa i tam po 100-120 osób umieszczono w wagonach towarowych (w sumie ok. 4 tys. Żydów). Podczas pierwszej „wielkiej akcji” w rzeszowskim getcie, na ulicach z rąk Niemców zginęło 236 Żydów, w tym 42 w drodze na stację. Niemcy powtórzyli akcje wysiedleńcze z rzeszowskiego getta jeszcze 10, 14 i 19 lipca. Oblicza się, że do obozu zagłady deportowano w ich wyniku ok. 20 tys. Żydów. W lasach głogowskich zostało zamordowanych ok. 2 tys. osób. Pociągi z Żydami z Rzeszowa i okolicznych miasteczek kierowały się na bocznicę kolejową stacji Bełżec, gdzie mieścił się (obok Sobiboru i Treblinki) jeden z trzech obozów natychmiastowej zagłady, utworzony przez Niemców w ramach Akcji Reinhardt. Rozpoczęcie działalności obozu w dniu 17 marca 1942 r. było równocześnie początkiem tej akcji. W Bełżcu gazowano ludzi tlenkiem węgla, przy użyciu 250-konnego silnika z radzieckiego czołgu T-34, początkowo w trzech, później w sześciu komorach gazowych. Były to pierwsze na świecie stacjonarne komory gazowe, jakich użyto do mordowania ludzi. Od uruchomienia obozu do jego zamknięcia w grudniu 1942 r. zamordowano w nim od 430 do 500 tys. Żydów, z czego największą grupę z dystryktu Galicja (ok. 277 tys.) i dystryktu krakowskiego (ok. 157 tys.).

8 VIII ok. 1000 kobiet razem z dziećmi wysiedlono do obozu pracy w Pełkiniach koło Jarosławia, skąd wkrótce trafiły do Auschwitz a 15 XI 1942 roku, w wyniku ostatniej akcji wysiedleńczej do Bełżca trafiło ok. 2000 Żydów. Szacuje się, że po tych akcjach w getcie rzeszowskim pozostało ok. 3 000 mieszkańców. W ramach rozporządzenia o utworzeniu wtórnych gett w pięciu miejscowościach dystryktu krakowskiego, wśród których obok Krakowa, Bochni, Przemyśla i Tarnowa znalazł się także Rzeszów, w grudniu 1942 r. dołączyło do nich jeszcze około 1000 osób przesiedlonych z gett w Krośnie, Jaśle i Sanoku. Znacznie zmniejszone po pierwszym wysiedleniu getto podzielono na dwie części: getto Ost ( Judisches Zwangsarbeitslager),w którym umieszczono osoby w wieku 18- 45 lat, pracujące w różnych zakładach na terenie miastai getto West (Schmelzgetto) dla kobiet, dzieci i osób starszych, niezdolnych do pracy. Już na początku okupacji, w grudniu 1939 wydano rozporządzenie o przymusie pracy wszystkich Żydów w Generalnym Gubernatorstwie w wieku od 14 do 50 lat. Latem 1942 r. na terenie tzw. Lisiej Góry został założony żydowski obóz pracy , jako filia fabryki produkującej silniki do niemieckich samolotów. Obóz zlikwidowano w lipcu 1944 r., z momentem zbliżania się frontu wschodniego, a przebywających w nim więźniów w większości rozstrzelano, części też udało się zbiec. W lipcu 1944 roku pewną liczbę Żydów rzeszowskich wywieziono także do fabryki samolotów we Flossenburgu, jednak niewielka tylko ich część dotarła na miejsce, większość nie przeżyła podróży. Getto zlikwidowano we wrześniu 1943 r., wywożąc część mieszkańców getta Ost do obozu w Szebniach, pozostałych zaś, wraz z ludnością z getta West do Auschwitz- Birkenau. Kilkadziesiąt osób, które pozostawiono w getcie do prac przy segregowaniu dobytku wysiedlonych, Niemcy wywieźli z miasta w grudniu 1943 roku. Rzeszów został wyzwolony 2 VIII 1944 r., oblicza się, że wojnę przeżyło około 700-800 rzeszowskich Żydów, z czego większość na terenie ZSRR.[9]

[1] Niszczenie starego cmentarza rozpoczęto już w połowie października 1939 r., nowy, powstały w połowie XIX wieku cmentarz tzw. na Czekaju również został zdewastowany, choć chowano na nim zmarłych w okresie trwania okupacji.

[2] Podlegało ono zarządowi tzw. „Oddziału 17”.

[3] Rozporządzał nim tzw. „Oddział 22”.

[4] Rozporządzenie dotyczyło utworzenia żydowskich dzielnic na obszarze powiatu Reichschof.

[5] W. Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 825.

[6] W. Wierzbieniec, Ibidem, s.826

[7] W. Wierzbieniec, Ibidem.

[8] Szef sztabu dowództwa SS i policji dystryktu krakowskiego.

[9] W. Wierzbieniec, Ibidem.

Dr Grażyna Bochenek o działaniach Stowarzyszenia Rajsze

Stowarzyszenie Rajsze zostało powołane w 2022 roku. Jego celem jest upamiętnienie dawnych mieszkańców Rzeszowa pochodzenia żydowskiego. Stowarzyszenie organizuje szereg akcji i spotkań, prowadzi także badania historyczne, które mają zwrócić uwagę m.in. na konkretne osoby, szczególne miejsca, kulturę, sztukę, przedsiębiorczość i religię zamieszkujących Rzeszów Żydów. To mi.n. marsze pamięci w hołdzie Żydom z rzeszowskiego getta, porządkowanie cmentarzy żydowskich, organizowanie spacerów historycznych, spotkań z badaczami przeszłości, a także związanych z żydowską tradycją kulinarną.

Rozmawiają dr Grażyna Bochenek, prezeska Stowarzyszenia Rajsze i Adam Głaczyński.

Odtwarzacz plików dźwiękowych

Tekst: Adam Głaczyński, fot. Grażyna Bochenek