Spotkanie z artystką Moniką Krajewską na pokazie prac "Płonące"

Źródło: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

"Archiwum tego, co przetrwało, a miało nie przetrwać. Ślady ocalałe przypadkowo, wyrywkowo, bez planu i respektu dla hierarchii ich ważności. Rzeczy pogubione, porzucone w ucieczce. Wyzute ze swej roli, biografii, kontekstu. Świadkowie czasów, gdy przez żydowskie dzielnice i miasteczka przetaczały się fronty, pogromy, pożogi, a wreszcie – Zagłada. Powojenny los ocalałych z niej okruchów – los rzeczy najbardziej niczyich. Niektóre krętą drogą trafiły do naszego dziś". (Monika Krajewska)

Dlaczego do dziś przetrwało tak niewiele materialnych śladów żydowskiej kultury? Co ten fakt mówi nam o dziejach zamieszkującej ziemie polskie społeczności żydowskiej? To pytanie stawia Monika Krajewska w cyklu wycinanek i kolaży "Płonące". W swoich pracach poddaje refleksji los żydowskich przedmiotów religijnych, które ginęły w wojennych pożogach albo były grabione bądź celowo niszczone podczas szeregu katastrof spotykających Żydów.

Monika Krajewska jest artystką, która od dekad przywraca pamięć o tradycyjnej sztuce żydowskiej. Dokumentując i analizując artystyczną tradycję, dociera do istoty judaistycznej duchowości. Na początku lat. 80. podróżowała po Polsce, wykonując fotografie opuszczonych żydowskich cmentarzy i dokumentując symbolikę obecną na nagrobkach, czego efektem były albumy "Czas kamieni" oraz "A Tribe of Stones". Od wielu lat tworzy prace inspirowane tradycją wycinanki żydowskiej, która stanowiła ulubioną technikę sztuki Żydów aszkenazyjskich; jej mistrzowie łączyli w swych pracach symbole judaizmu, motywy roślinne i zwierzęce oraz ornamenty. Zajmuje się również kaligrafią hebrajską. W swojej twórczości łączy głęboką znajomość tradycji z nowoczesną interpretacją. Sięga zarówno do źródeł religijnych, jak i żydowskich legend i świeckiej literatury.

"Płonące" – wystawa wycinanek Moniki Krajewskiej

Dlaczego do dziś przetrwało tak niewiele materialnych śladów żydowskiej kultury? Co ten fakt mówi nam o dziejach zamieszkującej ziemie polskie społeczności żydowskiej? To pytanie stawia Monika Krajewska w cyklu wycinanek i kolaży "Płonące". W swoich pracach poddaje refleksji los żydowskich przedmiotów religijnych, które ginęły, były grabione bądź celowo niszczone podczas wojen i szeregu katastrof spotykających Żydów.

Jak zauważa artystka, zniszczenia te były szczególnie dotkliwą stratą dla społeczności. W kulturze żydowskiej przedmioty związane z kultem przynależą do sfery sacrum. Największą czcią otaczane są zwoje Tory (Pięcioksięgu), przechowywane w Arce o formie wnęki lub szafy, która nawiązuje do Świątyni, miejsca obecności Boga. Zużytych zwojów nigdy się nie wyrzuca, ale chowa się je w specjalnym schowku, a następnie grzebie w ziemi. Niszczenie świętych pism oraz przedmiotów religijnych stanowi zatem ogromną profanację, zaś ratowanie ich urasta do rangi bohaterskiego poświęcenia.

Na cykl składa się 31 prac, w których artystka nawiązuje do obiektów związanych z kultem synagogalnym i przenosi je na tradycyjną żydowską technikę papierowej wycinanki, pieczołowicie odtwarzając symbolikę i ornamentykę sztuki żydowskiej z Europy Środkowo-Wschodniej: stylizowaną roślinną dekorację, symboliczne przedstawienia zwierząt, repertuar tradycyjnych świętych symboli judaizmu (menora, Tora i Tablice Przykazań, Świątynia) oraz kaligrafowane cytaty z tekstów religijnych i modlitw. Aby wprowadzić refleksję nad stratą i zniszczeniem, artystka swoją mozolną pracę poddaje destrukcji: rozrywa po wycięciu fragmenty prac, przypala końce kartek. Jako tła dla wycinanek stosuje barwiony papier, w który wprowadza motyw ognia, popiołów i zgliszczy. W przedstawienia włącza cytaty z tekstów religijnych lub klasyki nowoczesnej literatury żydowskiej, w których pojawiają się odniesienia do płomieni i zniszczenia, jak również do nadziei na ocalenie.

"Cykl «Płonące» stał się moim requiem dla przedmiotów ceremonialnych unicestwionych wraz ze społecznościami, które je tworzyły, otaczały pieczą i miały nadzieję przekazać w ręce następnych pokoleń – mówi artystka. "Chciałam uczcić dawnych mistrzów wycinanki, którzy niestrudzenie zamieniali białą kartkę papieru w rajski ogród pełen fantastycznych zwierząt. Tak, jak twórcy drewnianych synagog oraz ich snycerskiej i malarskiej dekoracji, którzy podejmowali swą «świętą pracę», aby stworzyć piękne ramy dla spełniania każdego nakazu religijnego. Swoje prace inspirowane ich sztuką najpierw starannie rysowałam i wycinałam, a potem plamiłam, darłam, podpalałam…"

Monika Krajewska od dekad przywraca pamięć o tradycyjnej sztuce żydowskiej. Dokumentując i analizując artystyczną tradycję, dociera do istoty judaistycznej duchowości. Na początku lat. 80. podróżowała po Polsce, wykonując fotografie opuszczonych żydowskich cmentarzy i dokumentując symbolikę obecną na nagrobkach, czego efektem były albumy "Czas kamieni" (1982) oraz "A Tribe of Stones" (1993). Od wielu lat tworzy prace w technice wycinanki, która obok snycerki i metaloplastyki stanowiła ulubioną technikę sztuki Żydów aszkenazyjskich. Zajmuje się również kaligrafią hebrajską. W swojej twórczości łączy głęboką znajomość tradycji z nowoczesną interpretacją. Sięga zarówno do źródeł religijnych, jak i żydowskich legend oraz świeckiej literatury.

• Artystka: Monika Krajewska
• Kuratorka wystawy: Tamara Sztyma
• Kuratorka organizacyjna: Dominika Dragan-Alcantara
• Projekt graficzny i identyfikacja: Piotr Matosek
• Produkcja: Jacek Szczygieł, Witold Słabuszewski
• Opieka konserwatorska: Marta Stawińska, Erika Krzyczkowska-Roman
• Inwentaryzacja: Aneta Jasionek

Monika Krajewska

Źródło: Myzeum Historii Żydów Polskich PoLIN

Monika Krajewska pochodzi z warszawskiej rodziny o różnorodnych korzeniach, w tym tatarskich i włoskich. Studiowała anglistykę na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 70. angażowała się w ruch hipisowski i taternictwo. W tym czasie poznała Stanisława Krajewskiego, z którym w 1974 r. zawarła związek małżeński. Oboje interesowali się cmentarzami żydowskimi, judaizmem i szeroko pojętą kulturą żydowską. Odwiedzali różne miejscowości w Polsce, odszukiwali i fotografowali cmentarze żydowskie i synagogi. Pod koniec lat 70. Monika Krajewska brała czynny udział w spotkaniach Żydowskiego Uniwersytetu Latającego, od 1981 r. działała w Komitecie Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej. W 1984 r. w Stanach Zjednoczonych dokonała formalnej konwersji na judaizm. Należy do pionierów odbudowy żydowskiego życia religijnego w Polsce oraz współczesnych badań nad sztuką sepulkralną i wycinanką polskich Żydów. Badania prowadzone przez Monikę i Stanisława Krajewskich zainspirowały Lidię Zonn do nakręcenia w 1986 r. filmu Dokumentacja.

Monika Krajewska jest autorką licznych publikacji, w tym pierwszej w powojennej Polsce książki o cmentarzach żydowskich Czas Kamieni (1982), Zeit der Steine (1982), Time of Stones (1983), Le temps des pierres (1983) oraz A Tribe of Stones. Jewish cemeteries in Poland (1993); artykułów zamieszczanych na łamach czasopism, m.in. „Konteksty. Polska sztuka ludowa”, „Znak”, „Projekt”, „Kalendarz Żydowski”. Jej fotografie ukazały się też w książkach innych autorów w Polsce (m.in. Żydzi polscy. Dzieje i kultura, 1982 ) i za granicą. Od 1981 r. jej fotografie i rysunki nagrobków były prezentowane na wystawach m. in. w Polsce, USA (w tym w YIVO Institute for Jewish Culture, 1984), Izraelu, Francji, Czechach i Niemczech. Jest też autorką książki dla dzieci Mój młodszy brat (2009).

Monika Krajewska od ponad 20 lat tworzy autorskie wycinanki nawiązujące do tradycji żydowskiej. Niektóre jej prace, zwłaszcza mizrachy, są bliskie tradycyjnej formie, inne są inspirowane różnymi przejawami sztuki żydowskiej, tekstami i symbolami judaizmu. Łączy też wycinankę z kolażem, kaligrafią, frotażem reliefów nagrobnych i fotografią. Jej prace znajdują się w muzeach, synagogach i kolekcjach prywatnych. Jest pomysłodawczynią wystroju fasady budynku Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN z użyciem kaligrafii z dwujęzyczną inskrypcją słowa „Polin”. Przez 20 lat prowadziła zajęcia plastyczne w szkole Lauder-Morasha w Warszawie. Od 2006 r. prowadzi warsztaty i wykłady w Centrum Kultury Jidysz w Warszawie. Aktywnie uczestniczy w festiwalach kultury żydowskiej. Jest członkinią Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, związaną z synagogą Ec Chaim. W 2013 r. Fundacja Taubego i Amerykański Komitet Żydowski uhonorowały Monikę i Stanisława Krajewskich nagrodą za całokształt działalności na rzecz budowy przyszłości żydowskiej w Polsce. Zostali też wyróżnieni w 2014 r. przez kieleckie Stowarzyszenie im. Jana Karskiego. Monika Krajewska ma dwóch synów, jedną z jej pasji są góry.