80. rocznica wybuchu powstania w getcie białostockim
16/08/2023 | Na stronie od 10/08/2023
Walka i zagłada białostockiego getta
Autor: Żydowski Instytut Historyczny
W nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 roku Niemcy przystąpili do drugiej, ostatecznej akcji likwidacyjnej getta w Białymstoku.
Okręg Białystok włączono do Rzeszy w lipcu 1941 roku. Wtedy też powstało w Białymstoku getto, w którym zamknięto 45 tysięcy Żydów. Stan ten utrzymał się do lutego 1943 roku, kiedy Niemcy przystąpili do akcji wysiedleńczej z getta. Na ulicach zamarło życie, zniknął śmiech i zgiełk – pisał w rok po wojnie Szymon Datner, historyk, ale też świadek tych wydarzeń – Rozdzierający był widok małych dzieci, apatycznych i zgaszonych, świadomych tego, co je czeka. Kto opisze katusze rodziców, świadomych losu, zupełnej bezradności w obliczu nieuniknionej zagłady. W ciągu kilku mroźnych dni wywieziono z białostockiego getta jedną trzecią jego mieszkańców.
Choć w czasie lutowych wysiedleń działało już w getcie zbrojne podziemie, jego członkom nie udało się przeprowadzić zorganizowanej akcji oporu. Dowódcom zabrakło doświadczenia i jasnego planu działania. Ich skuteczność osłabił też utrzymujący się rozłam struktur podziemnych na, złożony głównie z komunistów, Blok A oraz Blok B, tworzony przez młodzieżowe organizacje syjonistyczne i Bund.
Do zjednoczenia żydowskiej konspiracji udało się doprowadzić dopiero w lipcu. Na czele nowej organizacji stanął Mordechaj Tenenbaum z syjonistycznego Droru, który uczestniczył wcześniej w tworzeniu Żydowskiej Organizacji Bojowej w Warszawie. Jego zastępcą mianowany został komunista Daniel Moszkowicz. Organizacja dysponowała teraz ok. 200 ludźmi, setką pistoletów, kilkunastoma karabinami oraz granatami, produkowanymi w poukrywanych na terenie getta warsztatach. Oprócz tego ok. 150 białostockich Żydów walczyło w oddziałach partyzanckich, działających na terenie otaczającej miasto Puszczy Knyszyńskiej.
Pół roku po pierwszej akcji, Niemcy przystąpili do drugiej, ostatecznej akcji likwidacyjnej getta w Białymstoku. W nocy z 15 na 16 sierpnia oddziały Niemieckie otoczyły getto potrójnym kordonem. Zaskoczenie jego cywilnych mieszkańców było całkowite: Nigdy nie było w getcie tak beztrosko – relacjonował Datner – jak w ostatnich dniach, poprzedzających jego zagładę. Było to w okresie po Stalingradzie, po El Alamain, po zwycięskim zakończeniu [przez Aliantów] kampanii północno-afrykańskiej i lądowaniu na Sycylii. […] Szła pomoc. Niemcy w dalszym ciągu byli zdecydowani wygrać wojnę – z Żydami.
W ciągu nocy bojowcy rozdali zgromadzoną w magazynach broń i ustalili plan działania. Ich głównym celem było zrobienie wyłomu w ogrodzeniu getta i przedarcie się wraz z jak największą liczbą mieszkańców getta do lasu. Plan się jednak nie powiódł. Niemcy, nauczeni doświadczeniem wyniesionym z powstania w getcie warszawskim, byli do likwidacji białostockiego skupiska Żydów dobrze przygotowani. Walka jest nierówna. Około 300 licho uzbrojonych Żydów walczy z ponad trzytysięcznym uzbrojonym wyłącznie w broń maszynową odziałem SS – pisał Datner. Do walki z bojowcami żydowskimi rzucono także wozy pancerne, lekkie czołgi oraz… samoloty.
Niewielkie starcia miały miejsce w różnych częściach getta przez kilka kolejnych dni. Dużym ciosem było dla żydowskich bojowców wykrycie przez Niemców bunkra przy ul. Chmielnej 7, gdzie ukrywało się ponad 70 członków podziemia. 20 sierpnia komendanci Tenenbaum i Moszkowicz, widząc, że walka dobiega końca, popełnili samobójstwo. Bardzo niewielu bojowcom udało się przedrzeć do lasu, większość zginęła w powstaniu. Pozostałych mieszkańców białostockiego getta wywieziono do Treblinki oraz do obozów pracy na Lubelszczyźnie, gdzie po krótkim czasie zostali wymordowani.
Użyte w tekście cytaty pochodzą z publikacji Szymona Datnera „Walka i zagłada białostockiego getta”, wydanej w 1946 r. w Łodzi. W 2014 roku nakładem ŻIH ukazała się reedycja krytyczna tej książki:
Szymon Datner (1902–1989) był historykiem i działaczem społecznym. Tuż przed wybuchem wojny przyjął posadę nauczyciela w gimnazjum hebrajskim w Białymstoku. Działał w ruchu oporu, w czerwcu 1943 r. wydostał się z getta i dołączył do oddziałów partyzanckich walczących w okolicznych lasach. Po wojnie na krótko wyjechał do Palestyny. Po powrocie pracował w Żydowskim Instytucie Historycznym oraz w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Napisał m.in., cytowaną w powyższym tekście, publikację „Walka i zagłada białostockiego getta” oraz „Las sprawiedliwych” – pierwszą w Polsce książkę traktującą o ratowaniu Żydów przez Polaków.
Getto w Białymstoku
Getto w Białymstoku zostało utworzone przez Niemców w dniu 26 lipca 1941 roku. Uwięziono w nim ok. 40–60 tys. Żydów z miasta i okolicznych miejscowości. Zamknięte 1 sierpnia 1941 r., otoczone było murem z trzema strzeżonymi bramami wjazdowymi. Obejmowało ulice: Kupiecką, Giełdową, Żydowską, Piotrkowską, Różaną, Nowy Świat, Książęcą, Szlachecką, Polną, Kosynierską, Czystą, Żytnią, Białostoczańską, Białą, Jurowiecką, Wąską, Ciepłą, Nowogrodzką, Smolną, Górną, Chmielną oraz część ulic Fabrycznej, Częstochowskiej, Grajewskiej.
Wschodnią i zachodnią część getta oddzielała od siebie dolina rzeki Białej. Wszyscy więźniowie w wieku od 15 do 65 lat byli zatrudniani do przymusowej pracy w zarządzanych przez Niemców zakładach. Ok. 2 tys. osób zatrudniał białostocki Judenrat w licznych warsztatach i małych fabrykach, produkujących tkaniny oraz broń na potrzeby okupanta.
Na przełomie września i października 1941 r. Niemcy wywieźli ok. 5–6 tys. Żydów do getta w Prużanie (obecnie Białoruś), gdzie wywiezieni zginęli w styczniu 1943 roku.
W tym roku akcja Żonkile nie tylko w Warszawie! Zostań wolontariuszem w Białymstoku!
Likwidacja getta w Białymstoku rozpoczęła się w lutym 1943 r. W dniach 5–12.02.1943 r., Niemcy przeprowadzili pierwszą „akcję”, w czasie której na miejscu zastrzelili 1–2 tys. osób, zaś ok. 10 tys. wywieźli z Dworca Fabrycznego (Poleskiego) do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka. 13 marca 1943 r. do getta białostockiego przesiedlono 1148 osób z likwidowanego getta w Grodnie. W czasie trwania akcji likwidacyjnej, członkowie ruchu oporu rozpoczęli gorączkowe przygotowania do podjęcia – w przypadku kolejnych „deportacji” – oporu zbrojnego.
W nocy 15 na 16 sierpnia 1943 r. getto zostało otoczone przez żołnierzy niemieckich i oddziały SS, wspieranych przez kolaborantów ukraińskich. 16 sierpnia, na wieść o zarządzeniu natychmiastowej deportacji 30 tys. osób z białostockiego getta, ruch oporu wezwał do rozpoczęcia powstania. Głównym celem walki było przerwanie niemieckiej linii obrony, co umożliwiłoby ucieczkę jak największej liczby osób z getta do okolicznych lasów. Niewielka grupa – ok. 300–500 powstańców, uzbrojonych głównie w pistolety i granaty domowej produkcji, pod wodzą Mordechaja Tenenbauma i Daniela Moszkowicza, przez 5 dni walczyła z ok. 3 tys. niemieckich żołnierzy, czołgami, samochodami opancerzonymi i samolotami. W czasie walk poległo wielu bojowników, a przywódcy powstania – Tenenbaum i Moszkowicz, widząc, że powstanie nie ma szans, popełnili samobójstwo. Ok. 150 bojownikom udało się zbiec do Puszczy Knyszyńskiej, gdzie dołączyli do grup partyzanckich.
Białystok. Inauguracja obchodów 80. rocznicy powstania w getcie białostockim
Po stłumieniu powstania, 18–20 sierpnia 1943 r., miały miejsce kolejne wywózki. Żydzi zdolni do pracy byli wysyłani przez Niemców do obozów pracy, m.in. w Poniatowej w dystrykcie lubelskim. Ok. 12 tys. osób z białostockiego getta zostało też wówczas wysłanych do niemieckich nazistowskich obozów zagłady Treblinka (10 transportów) oraz Auschwitz (2 transporty). Ok. 1200 żydowskich dzieci z Białegostoku zostało wysłanych do getta w Terezinie (Theresienstadt) w Czechach, gdzie przebywały ok. 6 tygodni. W tym czasie Niemcy podjęli negocjacje dotyczące możliwości wymiany dzieci żydowskich na obywateli niemieckich więzionych przez Anglików. Gdy rozmowy zakończyły się niepowodzeniem, 5 października 1943 r. 1196 dzieci oraz 53 opiekunów przewieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu Auschwitz, gdzie dwa dni później wszyscy zginęli w komorach gazowych.
W wyniku tych działań w białostockim getcie pozostało zaledwie ok. 1–2 tys. osób. Zostały one umieszczone w „małym getcie” i zatrudnione do prac porządkowych. „Małe getto” zostało zlikwidowane 8 września 1943 r., a jego więźniowie zostali wysłani do obozu pracy w Poniatowej w dystrykcie lubelskim oraz do niemieckich nazistowskich obozów w Bełżcu, Auschwitz, na Majdanku. Część z nich zginęła 3 listopada 1943 r. w czasie akcji „Erntefest”, kiedy Niemcy zamordowali ok. 42 tys. Żydów. Szacuje się, że spośród ok. 50–60 tys. więźniów getta białostockiego wojnę przetrwało 260 osób, głównie w obozach oraz oddziałach partyzanckich, a także w ukryciu po „aryjskiej stronie”.
CZYTAJ WIĘCEJ
BIBLIOGRAFIA
- Datner Sz., Walka i Zagłada białostockiego ghetta, Łódź 1946.
- Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945: informator encyklopedyczny, red. Cz. Pilichowski, Warszawa 1979.
Odsłonięcie muralu „Nadzieja”
Źródło: Białystok, oficjalny portal miasta
Agnieszka Błachowska
W ramach obchodów 80. rocznicy powstania w białostockim getcie w środę (9 sierpnia) został odsłonięty mural „Nadzieja” autorstwa Moniki Krajewskiej i Dariusza Paczkowskiego. Można go obejrzeć na budynku Zespołu Placówek Oświatowych nr 2 przy ulicy Żabiej 5.
Odsłonięciu muralu towarzyszyło performatywne wykonanie podlaskiej poezji jidysz na głos, akordeon i elektronikę przez Alicję i Rafała Grabowskich „Mor-is”. Organizatorem wydarzenia oraz pomysłodawcą utworzenia muralu jest Białostocki Ośrodek Kultury. To przedsięwzięcie kosztowało ok. 26 tys. zł.
– Wśród wydarzeń towarzyszących obchodom 80. rocznicy powstania w getcie, odsłonięcie tego muralu ma wyjątkowy wydźwięk. Nadzieja daje siłę do działania. Nadzieja na wolność, na przetrwanie jest w najtrudniejszych chwilach jak światełko w tunelu. Bez nadziei na zmianę nie ma sprawczości – powiedział prezydent Białegostoku Tadeusz Truskolaski.
Monika Krajewska, autorka wycinanki, która posłużyła jako wzór do muralu, zaczerpnęła tekst w jidysz, odnoszący się do nadziei na wybawienie, ze znanej pieśni „Zol szojn kumen di geule”. Autorem słów jest poeta Szmerke Kaczergiński, uczestnik życia kulturalnego w przedwojennym Wilnie i ruchu oporu w getcie wileńskim, autor antologii pieśni z getta wileńskiego i partyzantki.
Menora, siedmioramienna lampa oliwna, jest najważniejszym wizualnym symbolem judaizmu. Wedle słów Księgi Wyjścia była sporządzona z jednej bryły szczerego złota i umieszczona przed Arką Przymierza, by wiecznie płonąć przed Najwyższym. Zapalał ją arcykapłan Aaron, a potem jego potomkowie. Także we wzniesionej przez króla Salomona Świątyni stale płonęły światła menory. Od czasu zburzenia Świątyni wyobrażenie menory towarzyszy Żydom w przestrzeni sakralnej i na sprzętach liturgicznych. Ptak bywa w tradycji żydowskiej symbolem duszy ludzkiej. Obrazu ulatujących ptaków autorka wycinanki użyła jako metafory nadziei człowieka na wyzwolenie z opresji.
Współautorem i wykonawcą muralu jest Dariusz Paczkowski – aktywista, działacz społeczny, twórca murali. Prowadzi warsztaty edukacyjno-artystyczne z różnorodnymi grupami. Jest autorem i współautorem wielu murali o tematyce żydowskiej.
Agnieszka Błachowska