Dialog katolicyzmu z religiami abrahamicznymi w Kościele w Polsce

26/06/2022 | Na stronie od 27/06/2022

W niedzielę 26 czerwca 2022 o 11.20 w Radio Kraków Angelika Małek i Kuba Drath przedstawili raport Kongresowej grupy Dialog międzyreligijny. Byli gośćmi red. Anny Kluz-Łoś w audycji z cyklu "Rozmowach o wierze".

Czytaj więcej:

Buddyści i chrześcijanie: świadectwa przyjaźni i dialogu na Urbanianie, 18 czerwca 2022.

Papież: dialog międzyreligijny jest drogą poszukiwania Boga, 6 czerwca 2022.

Raport przygotowany przez Grupę Dialog Międzyreligijny w ramach prac Kongresu Katoliczek i Katolików

redakcja: DR ANGELIKA MARIA MAŁEK
współpraca: DR HAB. URSZULA PĘKALA

Jako grupa robocza poświęcająca swoją pracę dialogowi międzyreligijnemu dostrzegamy potrzebę bliższego poznania innych religii oraz przemyślenia naszych, jako chrześcijan i katolików, relacji z ich wyznawcami.

STRESZCZENIE

Dialog międzyreligijny nie od zawsze był w Kościele oczywisty. Przełomowa w jego historii soborowa deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate pomimo upływu dziesięcioleci nadal nie została w pełni przyswojona, a jej postulaty przez wielu katolików, o ile w ogóle mają oni świadomość jej istnienia, wciąż traktowane są z dużym dystansem. Jako grupa poświęcająca swoją refleksję dialogowi międzyreligijnemu badamy aktualne nauczanie Kościoła w tym obszarze, pytamy o to, jak już wcielane jest ono w życie na różnych poziomach funkcjonowania naszej wspólnoty oraz przede wszystkim o to, jak możemy przysłużyć się sprawie budowania jedności z wyznawcami innych religii – przede wszystkim Żydami i muzułmanami – nie tracąc przy tym z oczu własnej tożsamości. Innymi słowy: co my, katolicy i katoliczki w Polsce, robimy i co jeszcze możemy zrobić na rzecz dialogu oraz jak zaprosić do udziału w nim także dotychczas nieświadomych i biernych członków i członkinie naszego Kościoła.

SPIS TREŚCI

Streszczenie
Wstęp – dlaczego dialog międzyreligijny to temat ważny dla Kościoła w Polsce?
I. Wprowadzenie teologiczno-doktrynalne – teologia i nauczanie Kościoła katolickiego na temat dialogu z innymi religiami oraz judaizm i islam w relacji do chrześcijaństwa
1.1. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate (1965)
1.2. Dialog z judaizmem
1.3. Dialog z islamem
II. Główne problemy związane z dialogiem międzyreligijnym w Kościele w Polsce i ich przyczyny
2.1. Brak formacji duchowo-intelektualnej zawodowych teologów (księży, katechetek i katechetów) w omawianym obszarze, brak uznania ważności dialogu międzyreligijnego jako jednego z istotnych tematów
2.2. Niewystarczająca wiedza o heterogeniczności partnerów dialogu i symetryzm w patrzeniu na kontakty z wyznawcami innych religii
2.3. Bazowanie na stereotypach i niepełnych informacjach
2.4. Zorientowanie raczej na prozelityzm niż na dialog
2.5. Uwarunkowania historyczne
2.6. Współczesny kontekst polityczny i trudności psychologiczne
III. Inicjatywy na rzecz dialogu międzyreligijnego w Kościele w Polsce
3.1. Poziom indywidualny, rodzinny, parafialny
3.2. Poziom diecezjalny – dni judaizmu i islamu
3.3. Poziom centralny – episkopat i rady wspólne
3.4. Stowarzyszenia, konferencje i inne inicjatywy
Zakończenie
Wybrane źródła

WSTĘP – DLACZEGO DIALOG MIĘDZYRELIGIJNY TO TEMAT WAŻNY DLA KOŚCIOŁA W POLSCE?

Niniejszy raport1 wpisuje się w trwające prace synodalne – w związku z tym powinien być traktowany jako głos wiernych Kościoła katolickiego w Polsce kierowany w pierwszej kolejności do innych jego wiernych2. Jako grupa robocza poświęcająca swoją pracę dialogowi międzyreligijnemu dostrzegamy potrzebę bliższego poznania innych religii oraz przemyślenia naszych, jako chrześcijan i katolików3, relacji z ich wyznawcami. Katolicyzm jest w Polsce religią większościową, co jednak nie tylko nie zwalnia nas z obowiązku wystąpienia ku drugim, ale wręcz do niego przynagla.

1 Na podstawie m.in. notatek ze spotkań 7 i 21 kwietnia, 5 i 19 maja, 2, 16 i 30 czerwca oraz 6 października w roku 2021, przede wszystkim wygłaszanych w ich czasie odczytów zaproszonych prelegentów/prelegentek i członków/członkiń grupy. Specjalne podziękowania należą się w związku z tym (w kolejności alfabetycznej): dr. hab. Michałowi Bilewiczowi, prof. UW, dr. Jakubowi Drathowi, s. dr Katarzynie Kowalskiej NDS, dr Urszuli Pękali, Agnieszce Piskozub-Piwosz, Annie Sieprawskiej, dr. hab. Piotrowi Sikorze, prof. AI, dr hab. Agacie Skowron-Nalborczyk, prof. UW, dr. hab. Wacławowi Wierzbieńcowi, prof. URz, rabinowi Stasowi Wojciechowiczowi.

2 Raport jest próbą odpowiedzi na pytanie synodalne postawione w punkcie 6, dotyczące dialogu w Kościele i społeczeństwie: „Jakie doświadczenia dialogu i wspólnego zaangażowania mamy z wyznawcami innych religii i z osobami bez afiliacji religijnej?”.

3 Ze względu na płynność tekstu wszędzie użyto męskich form, jednak sprawy poruszane w tym dokumencie dotyczą oczywiście także (a czasami nawet w większej mierze) chrześcijanek i katoliczek.

Dialog zawsze dokonuje się między osobami, a dopiero w konsekwencji tego pierwotnego porozumienia zaczyna istnieć między systemami, do których ludzie należą – inaczej trudno o prawdziwe porozumienie. Konieczna jest więc z jednej strony znajomość własnych korzeni, a z drugiej wrażliwość na perspektywę Drugiego i szczera chęć poznania go – prawdziwy dialog nigdy nie zmusza do wyrzeczenia się własnej tożsamości, ale także nie obawia się poznania cudzej. To wzajemne poznanie zakłada przyjrzenie się zarówno temu, co nas dzieli, jak i temu, co nas łączy. W pewnych kwestiach chrześcijanie i wyznawcy innych religii mogą być bliżej siebie, w innych dalej. Tradycję widzieć należy więc raczej jako splot strumieni, które wzajemnie się przenikają, krzyżują, łączą i rozdzielają, niż rzek, które płyną równolegle.

Naszym zadaniem nadal pozostaje wcielanie w życie przesłania Soboru Watykańskiego II (1962 – 1965)4 – mimo iż od jego zakończenia upłynęło już prawie 60 lat. W skali dwutysiącletniej historii Kościoła jest to jednak wciąż bardzo krótki okres w stosunku do wielu wieków nie tylko rażących zaniedbań na tym polu, ale i częstokroć jawnej nienawiści. Niniejszy dokument, po przedstawieniu nauczania Kościoła i wykroczeń przeciwko niemu, wskaże inicjatywy warte dalszego rozpropagowania, które mogą stanowić podstawę dla podjęcia dalszych działań w przestrzeni dialogu, począwszy od poziomu indywidualnych osób, rodzin, wspólnot, parafii, skończywszy na poziomie najbardziej oficjalnym, centralnym.

I. WPROWADZENIE TEOLOGICZNO-DOKTRYNALNE – TEOLOGIA I NAUCZANIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO NA TEMAT DIALOGU Z INNYMI RELIGIAMI ORAZ JUDAIZM I ISLAM W RELACJI DO CHRZEŚCIJAŃSTWA

Chrześcijańskie pojęcie Objawienia dostarcza teologicznych podstaw do uznania wielości religii za fenomen pozytywny, a nawet chciany przez Boga. Stwórca objawia się w historii i poprzez historię – historia sama jest Objawieniem Boga. W takim ujęciu także religie niechrześcijańskie są miejscem, w którym Bóg ukazuje się człowiekowi i w którym człowiek może Go poznać. Nie wyklucza się to z uznaniem pełni Objawienia w Chrystusie, gdyż On ukazuje człowiekowi nie tylko Ojca, ale też ostateczne przeznaczenie samego człowieka – na tym zasadza się roszczenie chrześcijaństwa do bycia depozytariuszem ostatecznej prawdy o Bogu i człowieku. Jednocześnie poznanie Objawienia następuje w napięciu między „już” pierwszego przyjścia Chrystusa a „jeszcze nie” eschatologicznego wypełnienia się historii. Stąd wynika problem z poznaniem ostatecznej prawdy – wszelkie jego ludzkie formy są

niedostateczne i ułomne. Ostateczne rozstrzygnięcie możliwe jest na końcu historii i może pochodzić jedynie od Boga, który sam ukaże nam pełnię prawdy o sobie, zanim jednak to nastąpi, potrzebny jest dialog, w którym uczymy się respektować siebie nawzajem i religie wyznawane przez naszych bliźnich.

Objawienie w historii i poprzez nią oznacza, że jest ono powiązane z konkretnym czasem, miejscem, językiem, daną kulturą. To sprawia, że mimo uniwersalnego znaczenia Objawienia jego dostępność dla ludzi żyjących w różnych epokach i różnych częściach świata jest dosyć ograniczona. Dodatkowo taka forma Objawienia niesie ze sobą ryzyko, że człowiek rozpozna je niewłaściwie albo że całkowicie je odrzuci. Historyczność Objawienia jest jednak formą wybraną przez Boga. Jednocześnie człowiek z natury jest ukierunkowany na Boga i szuka Go. Ponadto u podstaw Objawienia leży miłość, która zakłada wolność. Jeśli poprzez Objawienie Bóg zaprasza człowieka, by wszedł z Nim w relację miłości, to musi istnieć przestrzeń na wolną odpowiedź człowieka – a tej człowiek może udzielić również tylko w historii. Można zatem przyjąć, że wielość religii jest konsekwencją faktu historyczności Objawienia, w którą jest wpisane ryzyko ograniczoności i omylności ludzkiego poznania. Przy tym nie można winić człowieka za nieprzyjmowanie Objawienia w Chrystusie, gdyż wielu ludzi nie miało i nie ma obiektywnej możliwości poznania Go5.

Pozytywny stosunek chrześcijaństwa do fenomenu wielości religii może wynikać z Objawienia; jest to twierdzenie komplementarne z nauczaniem soboru odkrywającego Boga objawiającego się także poza Kościołem.

Podstawę dla podjętych tutaj rozważań nad wcielaniem w życie dialogu z innymi religiami w przestrzeni Kościoła katolickiego w Polsce stanowią nauczanie soboru oraz odwołujące się do niego późniejsze dokumenty. Przełomowym tekstem było oczywiście soborowe Nostra aetate – choć wciąż aktualne jest pytanie o to, jak wielu katolików o nim słyszało i uskutecznia jego postulaty.

4 Dalej: Sobór.
5 Zarysowana tu kwestia konsekwencji pojęcia Objawienia dla stosunku chrześcijaństwa do innych religii została szczegółowo przedstawiona w: U. Pękala, Eine Offenbarung – viele Religionen. Die Vielfalt der Religionen aus christlicher Perspektive auf der Grundlage des Offenbarungsbegriffs Wolfhart Pannenbergs (Bonner Dogmatische Studien, t. 48), Würzburg 2010, s. 148 – 168, 222 – 228

1.1. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate (1965)

Kościół wzywa sam siebie do przyjrzenia się swojemu stosunkowi do innych religii, jako że wszyscy ludzie są uczestnikami „wspólnego losu”, którego celem ostatecznym jest Bóg6. Obca duchowi Chrystusowemu jest jakakolwiek dyskryminacja bliźnich, gdyż nazywanie Boga Ojcem jest równoznaczne z uznaniem Jego ojcostwa w stosunku do wszystkich (por. 1 J 4,8)7. Kościół nie tylko nie odrzuca tego, co w innych religiach jest prawdziwe i święte, ale wzywa do łączenia świadectwa wyznawców Chrystusa z poszanowaniem dla dóbr żywych w innych tradycjach religijnych8.

6 Por. Sobór Watykański II, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, 1965 (AAS 58), nr 1, 5 (dalej jako Nostra aetate). W dokumencie Bo dary łaski i wezwania Boże są nieodwołalne. Refleksje o kwestiach teologicznych odnoszących się do relacji katolicko-żydowskich z okazji 50. rocznicy „Nostra aetate” (art. 4) z 2015 roku Komisja do spraw Kontaktów Religijnych z Judaizmem sformułowała trzy główne cele dialogu, wyrażone w bardziej rozbudowanej formie w Nostra aetate: pogłębienie wzajemnej wiedzy, zaangażowanie na rzecz sprawiedliwości i pokoju oraz zwalczanie przejawów dyskryminacji rasowej. Por. Komisja ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem, Bo dary łaski i wezwania Boże są nieodwołalne. Refleksje o kwestiach teologicznych odnoszących się do relacji katolicko-żydowskich z okazji 50. rocznicy „Nostra aetate” (art. 4), 2015, nr 44.
7 Por. Nostra aetate, nr 5.
8 Por. tamże, nr 2

1.2. Dialog z judaizmem

Nostra aetate Żydów wskazuje jako naród pierwszego wybrania, przymierza Boga z patriarchami jako źródło wiary i wybrania Kościoła, zaś wyjście z Egiptu za zapowiedź zbawienia9. Chrystus przez swój krzyż pojednał naród żydowski z innymi narodami – winą za Jego śmierć nie można obarczać współcześnie żyjących Żydów10. Wzmianki o tym są istotne ze względu na powracające uzasadnianie antysemityzmu. Dokument wskazuje także na żydowskie pochodzenie Jezusa, Maryi, Apostołów i pierwszych wyznawców11. Bóg, pomimo nieprzyjęcia Ewangelii przez większość Żydów, nie żałuje swoich darów i powołania (por. Rz 11,28 – 29)12. Sobór zaleca wzajemne poznanie, „które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy”13.

Wątki zainicjowane w Nostra aetate znalazły swoje rozwinięcie w kolejnych dokumentach na temat dialogu z judaizmem. Poruszane postulaty oscylują wokół tematów takich jak katechizacja i formacja, lektura Biblii, liturgia, Zagłada i bezpośrednio związany z nią antysemityzm.

Z inicjatywy Komisji do spraw Kontaktów Religijnych z Judaizmem w 1974 roku pojawiły się Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzania w życie deklaracji soborowej, osadzające ją w kontekście Holokaustu. Postulują wrażliwość szczególnie w odniesieniu do poruszania tematyki Wcielenia14. Zaleca się podkreślanie ciągłości Objawienia w komentarzach biblijnych, pokazanie związków z liturgią żydowską, a także rezygnację z przedstawiania religii żydowskiej jako opartej na czystym legalizmie. Wspomniane aspekty powinny pojawiać się na wszystkich poziomach nauczania i wychowania15. Biskupi powinni podjąć inicjatywy związane także z chrześcijańsko-żydowską działalnością naukową16. Dokument zachęca do wspólnej modlitwy i działalności na rzecz dobra społecznego17.

W dokumencie Żydzi i judaizm w głoszeniu słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego. Wskazówki do właściwego przedstawiania tych zagadnień z 1985 roku komisja pokazuje niebezpieczeństwo antysemityzmu i ignorancji18. Zwraca uwagę także na typologiczną interpretację Starego i Nowego Testamentu, a w związku z tym na konieczność unikania myślenia o nich w kluczu zerwania przymierza z Żydami na rzecz przymierza z Kościołem19. Formacja i katecheza muszą zająć się problemem rasizmu i antysemityzmu20.

Najbardziej znany cytat związany z wizytą Jana Pawła II w rzymskiej Synagodze Większej w 1986 roku to wypowiedź pod adresem Żydów: „Jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i – można powiedzieć – naszymi starszymi braćmi”21. Papież mówi o religii żydowskiej jako o rzeczywistości wewnętrznej dla chrześcijaństwa – „stosunek do niej jest inny aniżeli do jakiejkolwiek innej religii”22.

Kolejny dokument Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem Pamiętamy: Refleksje nad Shoah z 1998 roku widzi refleksję i badania nad Holokaustem jako istotne nie tylko ze względu na przeszłość, ale także wspólną przyszłość23. Wskazuje na wielowiekową historię prześladowań Żydów i chlubne wyjątki24. Tekst kończy mocne wezwanie ludzi dobrej woli do refleksji nad znaczeniem Zagłady, której ofiary „domagają się uwagi całej ludzkości”25.

Dokument Naród żydowski i jego święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej z 2002 roku wydany przez Papieską Komisję Biblijną podkreśla, że księgi Nowego Testamentu widzą same siebie jako zakorzenione w doświadczeniu Izraela26. Bez Starego Testamentu Nowy byłby „rośliną pozbawioną korzeni” i księgą niemożliwą do odszyfrowania27

9 Por. Nostra aetate, nr 4.
10 Por. tamże.
11 Por. tamże.
12 Por. tamże.
13 Tamże.
14 Por. Komisja Stolicy Apostolskiej ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem, Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzania w życie deklaracji soborowej, 1974 (AAS 67), nr 1.
15 Por. Wskazówki i sugestie…, nr 2 – 3.
16 Por. tamże, nr 3, 5.
17 Por. tamże, nr 1, 4.
18 Por. Komisja ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem, Żydzi i judaizm w głoszeniu słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego. Wskazówki do właściwego przedstawiania tych zagadnień, 1985, I.8.
19 Por. tamże, II.4 – 8.
20 Por. tamże, VI.2.
21 Jan Paweł II, Przemówienie w Synagodze Większej, Rzym, 13.04.1986, nr 4. Podobne sformułowanie pojawiło się wiele lat później w liście pasterskim Konferencji Episkopatu Polski z okazji 50. rocznicy Nostra aetate pt. Wspólne duchowe dziedzictwo chrześcijan i Żydów z 2015 roku, w którym wskazuje się na pokrewieństwo duchowe chrześcijan i Żydów – naszych „braciach” i „ojcach” – na której opiera się wyjątkowość dialogu. Porównanie do życia rodzinnego powraca także w dokumencie Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem: „Tak więc Żydzi i chrześcijanie mają tę samą matkę i mogą być postrzegani (…) jako rodzeństwo, które (…) rozwinęło się w różnych kierunkach”. Por. Bo dary łaski i wezwania Boże są nieodwołalne…, nr 15. Wydaje się, że mówienie o „religii siostrzanej” jest bardziej klarowne niż sformułowanie o Żydach jako „starszych braciach”.
22 Jan Paweł II, Przemówienie w Synagodze Większej…, nr 4. Jak się wydaje, słowa o „rzeczywistości wewnętrznej” należy rozumieć w sensie pozytywnym, jako przyswojenie, a nie zawłaszczenie. 23 Por. Komisja ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem, Pamiętamy: Refleksje nad Shoah, 1998, nr 1 – 2.
24 Por. tamże, nr 3 25 Tamże, nr 5.
26 Por. Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej, Kielce 2002, nr 3.
27 Por. tamże, nr 84.

(........) - Czytaj PDF.

ZAKOŃCZENIE

Prawdziwy dialog rodzi się ze spotkania i zakłada przy tym, że każdy pozostanie sobą: chrześcijanin chrześcijaninem, Żyd Żydem, a muzułmanin muzułmaninem. Niebezpieczeństwem jest ekstremizm, którego przykłady przytoczono także w tym raporcie i który należy zwalczać wszystkimi siłami, ale równie niebezpieczna jest obojętność, która zamyka na Drugiego i w konsekwencji prowadzi do zaistnienia skrajnych postaw.

Sytuacja w Polsce nie jest jednoznaczna – wiele robi się na rzecz dialogu na różnych poziomach funkcjonowania Kościoła, jednak te ogromne wysiłki jednostek i wspólnot mają relatywnie małe przełożenie na świadomość i zaangażowanie ogółu wiernych. Zbiorczym postulatem wysuwanym przez nas jako grupę roboczą jest rozszerzenie bogatej już działalności, nakreślonej pokrótce powyżej, przy wzięciu pod uwagę specyfiki naszego kraju i poszczególnych jego regionów, a także różnic między różnymi poziomami dialogu. Można rozwijać dialog przywódców, bo spotkania i publiczne gesty odgrywają ważną rolę, ale przede wszystkim trzeba nawiązywać i podtrzymywać przyjacielskie relacje, na podstawie których buduje się wiele inicjatyw. Ważnym wątkiem jest w tym także refleksja nad małżeństwami i rodzinami międzyreligijnymi zarówno od strony teologicznej i prawno-kanonicznej, jaki i doświadczenia życiowego. Najważniejsza pozostaje powszechna edukacja i formacja do dialogu, która będzie stanowiła punkt wyjścia do właściwej oceny aktualnej sytuacji religijno-kulturowej i podjęcia stosownych działań (w myśl klasycznej triady: widzieć – ocenić – działać86).

86 Pierwotnie triada ta wypracowana została przez duszpasterza robotników kard. Josefa- -Léona Cardijna, potem pojawiła się w nauczaniu społecznym Jana XXIII, por. Jan XXIII, Encyklika o współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad nauki chrześcijańskiej Mater et Magistra, 1961 (AAS 53), IV, 3.