Wspólne życie, okrutny koniec. Historia Żydów na Słowacji

Źródło: Żydowski Instytut Historyczny

Autor: dr Andrzej Krawczyk

Żydzi mieszkali na Słowacji od średniowiecza. Rabin z Bratysławy zasłynął na całą Europę jako wzór religijności. Niemal całkowitą zagładę słowackiej społeczności żydowskiej przyniosła II wojna światowa. 25 marca 1942 roku pierwszy transport Żydów z Popradu wyruszył do Auschwitz.

Żydzi na Słowacji. Pierwsze 500 lat

Słowacja jako podmiot państwowy ma bardzo krótką historię. Zaistniała po raz pierwszy dopiero jako część Czechosłowacji, na przełomie 1918 i 1919 roku. Samodzielnym państwem, paradoksalnie, stała się w marcu 1939 roku jako część budowanego przez III Rzeszę „ładu środkowoeuropejskiego”. Słowiańska ludność na ziemiach słowackich miała swoją starą historię sięgającą IX wieku, czasów Rzeszy Wielkomorawskiej, a nawet jeszcze starszego, na pół mitycznego państewka Pribiny. W XI wieku zaczęło się na Słowacji osadnictwo węgierskie, a ziemie te zostały włączone do państwa węgierskiego, którego częścią pozostawały przez prawie 900 lat. W tradycji węgierskiej Słowacja postrzegana była jako Górne Węgry.

Żydzi byli obecni w zachodniej Słowacji od XIV wieku. W samej Bratysławie, ówcześnie głównym mieście węgierskim, rozwinęła się wtedy kolonia kupców, licząca około 1000 mieszkańców. Po wielkiej klęsce Węgrów i Europejczyków w bitwie z Turkami pod Mochaczem w 1526 roku, w pozostałych – szczątkowych zaledwie – Węgrzech, które znalazły się pod panowaniem Habsburgów, szukano winnych złej sytuacji kraju. Dlatego stopniowo zabraniano Żydom zamieszkiwać w poszczególnych miastach i zorganizowano kilka publicznych procesów, zakończonych spaleniem skazanych na stosie. Największa z egzekucji miała miejsce w Pezinoku niedaleko Bratysławy w 1529 roku – spalono wtedy 30 Żydów.

Na przełomie XVII i XVIII wieku Żydzi zaczęli powracać na Słowację i budować nową sieć własnych gmin i osad. W roku 1683 duża grupa Żydów z Moraw, uciekając przed prześladowaniami, przesiedliła się na Słowację. W roku 1700 założyli w Bratysławie jesziwę, która według historyków po wojnach napoleońskich stała się największą w Europie. W okresie rządów cesarza Józefa II (1765–1790) Żydzi w Austrii zostali w wielu dziedzinach zrównani z nie-Żydami, a od roku 1840 otrzymali na Węgrzech (a więc i na Słowacji) prawo do posiadania sklepów także dla ludności chrześcijańskiej i prowadzenia działalności gospodarczo-przemysłowej. W roku 1868 – już po przekształceniu ustroju kraju w Austro-Węgry – zostali zrównani w prawach z innym obywatelami, co potwierdził parlament węgierski w roku 1895.

Między Słowakami a Węgrami

Społeczność żydowska szybko się powiększała. Do północno-wschodnich rejonów Słowacji przybywali emigranci żydowscy z Galicji, którzy wnosili swoją obyczajowość i typ religijności, odmienny od dotychczas panującego. Razem z nimi dotarł na Słowację chasydyzm.

W drugiej połowie XIX wieku administracyjna madziaryzacja ziem słowackich przenikała się z procesem budowania się narodowej świadomości słowackiej. Ludność żydowska uznawała – zgodnie z obowiązującym prawem – węgierski charakter państwa, co doprowadzało do konfliktów ze słowackimi sąsiadami, pragnącymi zaznaczać słowackość Górnych Węgier. Słowacy uważali, że administracja państwowa faworyzuje Żydów, odwołując się do faktu, że Żydzi, którzy na początku XX wieku tworzyli około 4% miejscowej społeczności, uczestniczyli w handlu na poziomie około 45% (jeśli wziąć pod uwagę np. liczbę właścicieli sklepów).

Takie były początki ludowego antysemityzmu. W roku 1882 doszło po raz pierwszy do antyżydowskich demonstracji. Słowacki ruch narodowy miał bardzo silnie katolicki charakter i organizowany był w sporej mierze przez lokalnych proboszczów; wiejskie parafie postrzegane były jako bastiony życia słowackiego. Wpływało to dodatkowo na wzrost napięć między Słowakami a Żydami. Społeczność żydowska żyła swym własnym życiem i starała się dystansować od konfliktu węgiersko-słowackiego.

Specyfiką Żydów węgierskich, których częścią byli Żydzi na Słowacji, był ruch Synagogi Neologicznej. Od połowy XIX wieku pogłębiała się modernizacja i liberalizacja życia religijnego Żydów na Węgrzech. Żydzi mieli przekształcić się w świadomych Węgrów wyznania mojżeszowego. Ruch ten nawiązywał do sporów religijnych w judaizmie. Żydzi spierali się o rozmieszczenie przedmiotów sakralnych w synagogach, rolę śpiewu i organów w bożnicy, likwidację ściany oddzielającej w synagogach część dla mężczyzn od części dla kobiet, używanie języka narodowego – węgierskiego – jako języka liturgii i modłów etc. Żydzi, którzy chcieli stać się Węgrami, preferowali używanie języka węgierskiego, co nie podobało się Słowakom.

Od asymilacji do emigracji

Synagoga Neologiczna sformułowała swoje zasady religijne, kulturowe i narodowe na kongresie w Peszcie (dziś części Budapesztu), do którego doszło na przełomie 1868 i 1869 r. Żydzi na Słowacji byli podzieleni na: tradycyjny judaizm (zwany popularnie synagogą niemiecką, najsilniejszy w zachodniej części), konserwatywny judaizm wschodniej Słowacji (bliski chasydyzmowi) i judaizm neologiczny (najsilniejszy na południu dzisiejszej Słowacji oraz wśród liberalnych Żydów Bratysławy i Koszyc. W 1872 r. w Bratysławie doszło do podziału społeczności i powstania dwóch osobnych gmin: konserwatywnej i neologicznej. Wyznawcy poszczególnych synagog – jak to się często zdarzało w historii judaizmu – byli w ostrym sporze. Już w roku 1865 w Michalovcach na wschodzie Słowacji doszło do spotkania ortodoksyjnych rabinów z 21 miejscowości, którzy podjęli decyzję o zwalczaniu reform Neologów. Centrum ortodoksji i konserwatyzmu żydowskiego był Spisz, leżący przy granicy z Galicją i zamieszkały w dużej mierze przez potomków przesiedleńców z Galicji.

Bratysława była ważnym centrum religijno-społecznym dla Żydów Europy Środkowej. Tu żył i działał w latach 1806–1839 rabin Chatam Sofer (w wersji jidysz znany jako Mosze Schreiber), uznawany i czczony w świecie żydowskim jako twórca i kodyfikator tradycyjnego judaizmu. Wykształcił prawie 500 rabinów, z których wielu pracowało potem w galicyjskich miastach, między innymi w Krakowie. Do dzisiaj wśród Żydów na całym świecie powszechny jest szacunek wobec Chatama Sofera. Słowacja stała się istotnym punktem na mapie rodzącego się ruchu syjonistycznego. Pierwsze grupy syjonistyczne zaczęły działać jeszcze pod koniec XIX wieku, a więc dosłownie w kilka-kilkanaście miesięcy po ukazaniu się manifestu założyciela ruchu, Theodora Herzla. Na 13 pierwszych grup syjonistycznych na Węgrzech (łącznie z Siedmiogrodem) aż 7 powstało na Słowacji. W 1903 roku w Bratysławie odbył się I Węgierski Kongres Syjonistyczny, a w rok później I Światowy Kongres religijno-syjonistycznej partii Mizrachi (założonej w Wilnie, ale to w Bratysławie były lepsze warunki do zorganizowania międzynarodowego spotkania).

Kiedy w 1918 r. powstała Czechosłowacja, 136 tysięcy osób na Słowacji zarejestrowało się jako członkowie gmin żydowskich (łącznie z dziećmi), co zostało powszechnie uznane za liczbę Żydów w kraju. Ze względów formalnych praktycznie nie zdarzały się przypadki niezarejestrowania Żyda w ewidencji gmin, niezależnie od jego zaangażowania religijnego. Żydzi stanowili 4,1% ludności Słowacji; w ramach Czechosłowacji ¾ jej żydowskich obywateli mieszkało na terenach słowackich. Na Słowacji istniało 217 gmin żydowskich.

Największym skupiskiem Żydów była Bratysława – 15 tysięcy osób. Innymi ośrodkami żydowskiego życia były: Nitra, Preszów, Michalovce, z których każde zamieszkiwało ok. 4–4,5 tysiąca wyznawców judaizmu; z kolei miejscowości Žilina, Trnava, Topolčany, Bardejov, Humenne, Dunajska Streda i Lučenec miały ok. 3-tysięczne społeczności żydowskie. W 1919 roku na zjeździe w uzdrowisku Pieszczany w zachodniej Słowacji powstała Partia Żydowska, mająca reprezentować interesy żydowskie w parlamencie. W 1929 roku wprowadziła do parlamentu Czechosłowacji dwóch posłów (w 1920 i 1925 partia nie miała sukcesu w wyborach). Z czasem partia podzieliła się na Konserwatywną Partię Żydowską i Żydowską Partię Ekonomiczną.

Zakaz pływania w basenie

W momencie rozpadu Czechosłowacji 14 marca 1939 roku powstała po raz pierwszy w historii Republika Słowacji. Państwo to miało dwoisty charakter: z jednej strony było zwieńczeniem trwających kilka generacji starań Słowaków o suwerenność, z drugiej – sojusznikiem nazistowskiej III Rzeszy. Państwo Słowackie przyjęło antysemityzm jako część oficjalnej ideologii państwowej i złożyło obywatelom deklarację, że „uwolni ich od żydowskiego wyzysku”.

Bardzo szybko, bo już 18 kwietnia 1939 roku, uchwalono ustawę, definiującą pojęcie Żyda i wprowadzającą maksymalną procentową wielkość zatrudnienia Żydów w wybranych zawodach, takich jak prawnicy, lekarze, urzędnicy państwowi, nauczyciele itp. Wprowadzone wielkości były niższe od istniejących w praktyce i dla wielu ludzi z zawodów inteligenckich oznaczało to utratę pracy. W ramach polityki antyżydowskiej stopniowo ograniczano własność prywatną, udział w życiu publicznym, a w końcu wolność zamieszkania i poruszania się Żydów. Na prośbę strony słowackiej do Bratysławy przyjechał kapitan SS Dieter Wisliceny (wcześniej nawet na krótko przełożony Adolfa Eichmanna), który został doradcą rządu ds. kwestii żydowskiej.

Uwieńczeniem tej polityki było uchwalenie 9 września 1941 roku tzw. Kodeksu Żydowskiego, dalej idącego i bardziej szczegółowego niż niemieckie ustawy norymberskie. Państwo słowackie Słowacy wprowadziło dziwne dodatkowe zakazy: oprócz standardowych antysemickich ograniczeń i pozbawiania majątku Żydzi nie mogli wykonywać patriotycznych utworów muzycznych i posiadać ich nut, nie mieli prawa do mieszkań z oknami wychodzącymi na główne ulice, zakazano im korzystania z basenów czy łowienia ryb.

„Odżydzenie Słowacji”

Latem 1940 roku przystąpiono do „aryzacji” gospodarki słowackiej, czyli przejmowania majątku żydowskiego przez „rasowo czystych Słowaków”, jedynie na podstawie „woli politycznej odżydzenia Słowacji”. W gazetach nawoływano do zostania „aryzatorem”, władze organizowały „kursy dla aryzatorów”. Ogółem do końca 1942 roku, kiedy zakończono akcję, odebrano (ukradziono) właścicielom ponad 2300 przedsiębiorstw – od restauracji i hoteli po fabryki. Jedynie w 288 przypadkach, czyli w małym ułamku, przejmowana własność została zinwentaryzowana. Spowodowało to duże nadużycia; część „zaryzowanych” przedsiębiorstw została rozkradziona.

Inną formą „aryzacji” było odbieranie Żydom mieszkań i przekazywanie ich aktywistom ruchu hlinkowskiego. Oblicza się, że „zaryzowano” około 10 tysięcy mieszkań. W październiku 1941 roku nakazano wszystkim Żydom opuścić Bratysławę (ok. 15 tysięcy ludzi) a część pozbawiono wolności i skierowano do obozu pracy. Świadoma polityka państwa doprowadziła do tego, że na ok. 90 tysięcy żydowskich obywateli 65 tysięcy pozostało bez źródeł utrzymania i żyło w nędzy. Władze państwa uznawały to za sukces swojej polityki. 13,5 tysiąca Żydów, jako niepracujących, wysłano do obozów pracy przymusowej na terenie Słowacji.

Rząd słowacki zawarł umowę z III Rzeszą o „przyjęciu” Żydów, obywateli Słowacji, którzy będą deportowani administracyjnie z kraju. Słowacja zobowiązała się zapłacić za każdego „przyjętego” przez Niemcy Żyda „opłatę osiedleńczą”. Za deportację Żydów odpowiadały wydzielone oddziały tzw. „Hlinkovej gardy” (Gwardii Hlinki), organizacji paramilitarnej wzorowanej na niemieckiej SA, która obrała za patrona zmarłego w 1938 r. księdza Andreja Hlinkę. Ludność żydowską koncentrowano w obozach przejściowych, skąd wywożono ich do granicy z Rzeszą, gdzie przekazywano za pokwitowaniem w ręce konwoju z SS. Większość deportowanych jechała prosto do obozów zagłady i była natychmiast mordowana; część kierowano do pracy w obozach koncentracyjnych, np. do budowy baraków nowego obozu w Brzezince.

Żydzi, którzy zostali uznani za „przydatnych gospodarczo”, a częściowo tacy, którzy przed 1939 rokiem przeszli na katolicyzm i byli „zintegrowani ze społeczeństwem”, mogli otrzymać tzw. „wyjątki” od traktowania jako Żydzi i zostać wyłączeni z deportacji – było to kolejne pole do nadużyć. Historycy debatują nad liczbą tych zwolnień. Różnice w ocenach są duże: od 2 do 8–9 tysięcy (co razem z rodzinami czyni grupę między 8 a 35 tysięcy osób).

Ilu słowackich Żydów zginęło w Holokauście?

Żydów deportowano ze Słowacji do Rzeszy w transportach po 1 000 osób. Pierwszy pociąg z 999 młodymi, niezamężnymi kobietami odjechał z Popradu 25 marca 1942 roku. Był to zarazem pierwszy w skali Europy masowy transport Żydów do Auschwitz. Ogółem podczas 57 wywózek deportowano 57 792 osoby (znane są dokładne liczby i nazwiska): 38 transportów pojechało do Lublina (w niemieckiej terminologii), czyli do Bełżca i Sobiboru, 19 do Auschwitz. Wiadomo, że bezpośrednio do komór gazowych wywieziono m.in. około 7 tysięcy dzieci w wieku do 10 lat. Odjazdy transportów deportacyjnych zostały wstrzymane nagle, 20 października 1942.

Zaprzestanie deportacji jest wciąż niewyjaśnioną zagadką w historii Holokaustu. Niektórzy historycy tłumaczą to działaniami żydowskiej konspiracji tzw. „Grupy Roboczej”, której udało się załatwić to łapówką dla Wislicenego, kierującego deportacjami ze Słowacji. (Wiadomo, że grupie udało się uchronić przed zniszczeniem grób Chatama Sofera, traktowany jako dobro narodowe wszystkich Żydów). Inni za przyczynę uważają naciski na słowacką administrację nuncjusza apostolskiego, jeszcze inni zwracają uwagę na fakt, że w rozmowach słowacko-niemieckich w październiku 1941, w kwaterze Hitlera koło Kętrzyna ustalono, że deportacje dotyczyć będą 55 tysięcy ludzi i Niemcy uznali zadanie za zrealizowane.

Deportacje Żydów ze Słowacji są jednym z największych problemów do rozliczenia, nadal ciążących nad społeczeństwem słowackim. Holocaust był niespotykaną zbrodnią i tragedią w dziejach świata, ale w przypadku Słowacji miał charakter podwójnie złowrogi: Słowacja była państwem nieokupowanym przez Niemców i sama wydała swoich obywateli na śmierć, a w momencie przekroczenia granicy cynicznie pozbawiała ich obywatelstwa i wywłaszczała z wszelkiego majątku. Obrońcy pamięci Państwa Słowackiego i jego prezydenta ks. Jozefa Tiso starają się przekonywać, że słowackie władze nie wiedziały, że wydają swoich obywateli na śmierć, lecz były przekonane, że „jedynie” wysyłają ich do pracy przymusowej. Dzisiejsza Słowacja stara się uczcić pamięć swoich pomordowanych żydowskich współobywateli.

Niemcy wkroczyli na Słowację w ostatnich dniach sierpnia 1944 roku. Po stłumieniu oporu Słowackiego Powstania Narodowego wznowili od października 1944 r. deportacje. Ostatni transport do Terezina opuścił Słowację 31 marca 1945 roku. W tej drugiej fali Holocaustu wywieziono do obozów ponad 13 tysięcy osób, a kilkaset zamordowano jeszcze na terenie Słowacji.

W 1940 roku w Państwie Słowackim mieszkało około 95 tysięcy Żydów (mniej niż przed wojną, bo ponad 30 tysięcy Żydów znalazło się na terenach wcielonych do Węgier w 1938 r.). Wojnę przeżyło około 25 tysięcy słowackich Żydów. Zamordowano więc prawie 70 tysięcy. W latach 1939–1941, kiedy wyjazd był jeszcze możliwy, Słowację opuściło (głównie przez Rumunię do Palestyny) ok. 6 tysięcy osób, w tym 1365 jako efekt działalności centrum Aliji w Bratysławie.

Antysemityzm, niestety, przetrwał wojnę. W latach 1945–1946 doszło do 13 wystąpień antyżydowskich, w których pobito prawie 100 osób. Historycy uważają, że sprawcy tych ataków obawiali się, że będą musieli zwrócić przejęty majątek żydowski. Zdecydowana większość Żydów ze Słowacji opuściła kraj po 1948 lub w 1968 r.

Tradycyjna dzielnica żydowska w Bratysławie, położona w okolicach zamku, została w większości rozebrana w latach 60., w związku z budową trasy szybkiego ruchu w centrum miasta. W Czechosłowacji w roku 1971 służba bezpieczeństwa założyła „teczki obserwacyjne” wszystkim dorosłym Żydom w ramach tak zwanej akcji „Pająk”, odwołanej dopiero w 1988 r. Przez wiele lat Słowacy milczeli na temat żydowskiej obecności w historii kraju i tragedii Holocaustu. Od połowy lat 90. w wolnej i demokratycznej Słowacji pamięć tę zaczęto przywracać. W 1994 r. powstało w Bratysławie Muzeum Kultury Żydowskiej. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza wysiłkiem słowackich historyków (przede wszystkim Eduarda Nižňanskiego, Ivana Kamenca, Katariny Hradskej, Jana Mlynárika) przebieg Holocaustu został opisany i udokumentowany. W marcu 2003 roku państwo słowackie oficjalnie uczciło pamięć 60-lecia wysłania pierwszego transportu do Auschwitz.

Według danych bratysławskiej gminy żydowskiej, dzisiaj na Słowacji mieszka około 3 tysięcy Żydów. W roku 2018 z około 100 istniejących synagog sześć zachowuje religijny charakter, przy czym w dwu: w Bratysławie i w Koszycach pracują na stałe rabini, działają centra kultury oraz koszerne stołówki.

dr Andrzej Krawczyk, doktor historii, ambasador RP w Republice Czeskiej (2001–2005), na Słowacji (2009–2012), w Bośni i Hercegowinie (2013–2018)