Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie”

Źródło: POLIN

Mateusz Szczepaniak / English translation: Andrew Rajcher, 8 października 2021

15 października minie 80. rocznica wydania w okupowanej Polsce pierwszego rozporządzenia, w którym nazistowskie Niemcy – pod groźbą kary śmierci – zakazały Żydom opuszczania gett, a Polakom udzielania im jakiejkolwiek pomocy. W rocznicę aktu prawnego, który determinował dalsze losy Żydów po „aryjskiej stronie”, ale również możliwości pomocy im, przygotowaliśmy na portalu Polscy Sprawiedliwi nową zakładkę tematyczną, w której przybliżamy ten kontekst Zagłady: szczegółowo i wieloaspektowo omawiamy doświadczenie Żydów ukrywających się podczas okupacji niemieckiej (1939–1945). W opracowaniach autorstwa badaczy i badaczek Zagłady, m.in. Barbary Engelking i Justyny Kowalskiej-Leder, przedstawiamy rodzaje i charakterystykę kryjówek, porównujemy warunki ukrywania się w miastach i na prowincji, przybliżamy historie indywidualne i związane z nimi pamiątki z kolekcji Muzeum POLIN. 15 października to także Ogólnopolski Dzień Solidarności z Uchodźcami, który – w obliczu aktualnego kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej – skłania nas do uniwersalnego odczytania przedstawionych w zakładce losów szukających pomocy Żydów i Żydówek. Podziel się

„Zdecydowaliśmy się nie opuszczać pola nawet nocą, żeby nikt nie zauważył naszej obecności. [...] Był silny deszcz o [godzinie] siódmej i zmokliśmy. Czekaliśmy do pierwszej w nocy, aż przestanie padać, będąc wystawionymi przez sześć godzin na ulewę, ale nie przestało. Opuściliśmy pole i poszliśmy do naszych chłopów. On bał się dać nam schronienie w domu i umieścił nas w dziurze na ziemniaki, gdzie spędziliśmy cały dzień. Ciemność nie pozwoliła mi pisać. [...] Wieje zimny wiatr. Czekamy na moment, kiedy przyjdzie słońce i ogrzeje nasze zmarznięte ciała. [...] Bezustanne ulewy położyły zboże na polu. W rezultacie zostaliśmy dostrzeżeni przez przechodzącego chłopa. [...] Nie wiem, czy będę mógł kontynuować mój dziennik. Z tego, co wiem, to mogą być moje ostatnie słowa. Przerywam teraz, bo pada!”, zapisał Arie Klonicki w 1943 r., ukrywając się na polu nieopodal wsi Trybuchowce koło Tarnopola. On, żona Malwina i nieznana z imienia szwagierka, zostali zabici w styczniu 1944 roku.

80. rocznica wydania rozporządzenia o zakazie opuszczania gett w Generalnym Gubernatorstwie pod groźbą kary śmierci

Rozporządzenie „o karze śmierci na Żydów opuszczających getto oraz na Polaków udzielających im pomocy”, wydane 15 października 1941 r. w Krakowie przez gubernatora Hansa Franka, miało na celu całkowite odizolowanie Żydów od tzw. strony aryjskiej oraz pozbawienie ich jakichkolwiek kontaktów ze środowiskiem zewnętrznym:

„(1) Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę.

(2) Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie lub więzienie.

(3) Zawyrokowanie następuje przez Sądy Specjalne”

W następnych miesiącach we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa wydane zostały rozporządzenia o zbliżonej treści. Determinowały one dalsze losy Żydów, którzy dotąd nie poddali się nakazowi przeprowadzki do getta lub podjęli ryzyko przedostania się na „aryjską stronę” już po zamknięciu w getcie. O konsekwencjach rozporządzenia dla mieszkańców GG – Polaków, a także Białorusinów i Ukraińców – udzielających Żydom pomocy, pisaliśmy szczegółowo w opracowaniu o karze śmierci.

Największa fala ucieczek Żydów z gett nastąpiła kilka miesięcy później, w okresie poprzedzającym wysiedlenia, bądź zaraz po nich, czyli podczas Akcji „Reinhardt” w latach 1942–1943. Celem tej operacji było wymordowanie przez Niemców ludności żydowskiej z pięciu dystryktów GG (warszawskiego, radomskiego, krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego, później także z okręgu białostockiego). Wysiedlenie oznaczało deportację mieszkańców gett do ośrodków zagłady lub mordowanie części z nich na miejscu. Żydzi, aby przeżyć Zagładę, musieli ukryć się po „aryjskiej stronie” lub zmienić swoją tożsamość.

Nowa zakładka tematyczna na portalu Polscy Sprawiedliwi

Abram Grinbaum z Heleną Garbarek która wraz z mężem Władysławem ukrywała go przez trzy lata. Widoczna kryjówka. Gąbin ok. 1945, fot. Żydowski Instytut Historyczny

Co zwiększało szanse Żydów na przeżycie po „aryjskiej stronie”? Gdzie ukrywali się w miastach, a gdzie na prowincji? Jak wyglądało życie codzienne w ukryciu? Jakie zagrożenia i niebezpieczeństwa ich spotykały? Ilu Żydów przeżyło wojnę w ukryciu? Gdzie w Polsce zachowały się kryjówki?

Doświadczenie Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie”, które stanowi ważny kontekst dla publikowanych na portalu Polscy Sprawiedliwi historii pomocy, przedstawiamy w nowej zakładce tematycznej premiera online: 15 października 2021.

Publikujemy w niej opracowania, które szczegółowo i wieloaspektowo rozwijają wybrane zagadnienia, m.in. omawiamy typologię i charakterystykę kryjówek (dr Marta Cobel-Tokarska), porównujemy ukrywanie się Żydów w miastach (dr Martyna Grądzka-Rejak) oraz na wsi (prof. Barbara Engelking), piszemy o trwałych śladach Zagłady we współczesnej kulturze polskiej (dr hab. Justyna Kowalska-Leder) oraz o codzienności Żydów w ukryciu (Joanna Król-Komła, współpraca: Krzysztof Bielawski, Klara Jackl), prezentujemy specyfikę ukrywania się na cmentarzach oraz zachowane do dziś kryjówki w Polsce (Krzysztof Bielawski), a także prowadzone aktualnie prace badawcze w takich miejscach (dr Natalia Romik). Uzupełnienie zakładki stanowią historie wybranych kryjówek (kolekcja historii pomocy).

Żydzi ukrywający się po „aryjskiej stronie”

15 października 1941 r. w okupowanej Polsce wydano pierwsze rozporządzenie, w którym nazistowskie Niemcy – pod groźbą kary śmierci – zakazały Żydom opuszczania gett, a Polakom udzielania im jakiejkolwiek pomocy. W następnych miesiącach we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa wydane zostały akty prawne o zbliżonej treści. Determinowały one dalsze losy Żydów, którzy dotąd nie poddali się nakazowi przeprowadzki do getta lub podjęli ryzyko przedostania się na „aryjską stronę” po zamknięciu w getcie (o konsekwencjach niemieckiego rozporządzenia dla mieszkańców GG udzielających Żydom pomocy piszemy szczegółowo w opracowaniu poświęconym karze śmierci).

Największa fala ucieczek Żydów z gett nastąpiła w okresie poprzedzającym wysiedlenia, bądź zaraz po nich, czyli podczas Akcji „Reinhardt” w latach 1942–1943. Celem tej operacji było wymordowanie przez Niemców ludności żydowskiej z pięciu dystryktów GG (warszawskiego, radomskiego, krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego, później także z okręgu białostockiego). Wysiedlenie oznaczało deportację mieszkańców gett do ośrodków zagłady lub mordowanie części z nich na miejscu. Żydzi, aby przeżyć Zagładę, musieli ukryć się po „aryjskiej stronie” lub zmienić swoją tożsamość.

W niniejszej zakładce tematycznej szczegółowo i wieloaspektowo omawiamy doświadczenie Żydów ukrywających się po „aryjskiej stronie” podczas okupacji niemieckiej w Polsce (1939–1945). W opracowaniach autorstwa badaczy i badaczek z różnych dyscyplin, przedstawiamy tzw. strategie przetrwania Żydów, rodzaje i charakterystykę ich kryjówek, porównujemy warunki ukrywania się w miastach i na prowincji, przybliżamy historie indywidualne Żydów i związane z nimi pamiątki z kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Wskazujemy także na trwałe ślady Zagłady we współczesnej kulturze polskiej oraz przybliżamy prowadzone aktualnie prace badawcze nad zachowanymi kryjówkami.