Lublin był jednym z najznamienitszych żydowskich ośrodków życia duchowego i religijnego w Europie Środkowowschodniej.

Źródło: Ośrodek Brama Grodzka

Izabela Czumak

Centrum tego życia na miejskiej mapie znajdowało się w okolicach ulic Szerokiej i Jatecznej, gdzie usytuowany był największy budynek sakralny przedwojennego Lublina – Synagoga Maharszala. W XVI w. w tym miejscu powstała akademia talmudyczna. Do jej tradycji nawiązywała Jesziwa Chachmej Lublin. Lubelska gmina żydowska w XVI w. była trzecią co do wielkości (po Warszawie i Lwowie), a w połowie XIX w. drugą w kraju po Warszawie.

Specyfikę i doniosłość życia religijnego lubelskiej społeczności żydowskiej określić można poprzez ważne wydarzenia związane z jego rozwojem.

Spis treści

1. Przybycie Żydów do Lublina
2. Rozwój gminy żydowskiej
3. Cmentarze żydowskie
4. Powstanie akademii talmudycznej
5. Chasydyzm
6. Powstanie Jesziwy
7. Szkolnictwo religijne
8. Święta żydowskie

Przybycie Żydów do Lublina

Potwierdzone przekazy historyczne z XV w. ukazują postać rabina Jakuba z Trydentu, który oskarżony o mord rytualny musiał uciekać z Niemiec i przybył do Lublina (1475). Na podstawie tego faktu można domniemywać, że w Lublinie istniała już w tym czasie zorganizowana gmina żydowska, która znana była poza granicami kraju.

Żydzi, którzy przybywali do Lublina osiedlali się głównie w okolicach Góry Zamkowej, gdzie zaczęła się kształtować dzielnica żydowska. Osiedlali się także na Kalinowszczyźnie (od XVII w.), na przedmieściach Piaski – obecnie obszar znajdujący się w okolicy dworca kolejowego oraz w odrębnym wówczas miasteczku Wieniawa (od końca XVI w.) i Głusku. Na każdym z tych obszarów funkcjonowały synagogi, domy modlitwy, chedery, cmentarze żydowskie oraz kształtowało się życie społeczne i religijne.

Rozwój gminy żydowskiej

Powstanie i rozwój gminy żydowskiej (kahału) był jednym z najważniejszych wyznaczników życia społeczności żydowskiej na danym terenie. Funkcjonowanie gminy zależne było od ówczesnego ustawodawstwa żydowskiego, przywilejów nadawanych Żydom przez władców oraz od przepisów talmudycznych, wynikających z żydowskiej religii. Gminy prowadziły szeroką działalność: administracją, skarbową, religijną, sądowniczą i wychowawczą. Udzielały także pomocy materialnej. Zatrudniały płatnych urzędników: rabinów, rektorów jesziw, kaznodziejów, syndyków, szkolników, mierników, pisarzy, mełamedów i rzezaków.

Lubelska gmina żydowska najprawdopodobniej powstała w połowie XIV w. i funkcjonowała do II wojny światowej. Ożywiającym wydarzeniem w jej dziejach był rozwijający się w XIX w. w Europie Środkowowschodniej chasydyzm. Działalność gminy w dwudziestoleciu międzywojennym została poszerzona o dołączone do miasta w tym czasie przedmieścia: Wieniawa, Piaski i Kalinowszczyzna (zwaną przez Żydów Wolą). Również obecnie w Lublinie funkcjonuje Żydowska Gmina wyznaniowa, będąca filią gminy warszawskiej, posiada czynną synagogę przy ul. Lubartowskiej 85 w budynku dawnej jesziwy oraz synagogę Chewra Nosim przy ul. Lubartowskiej 10.

Cmentarze żydowskie

Cmentarze żydowskie w Lublinie pozostawały pod zarządem Gminy żydowskiej. W mieście funkcjonowały trzy cmentarze. Nieistniejący cmentarz żydowski na Wieniawie; zachowały się jedynie fotografie tego cmentarza. W miejscu cmentarza znajduje się obecnie tablica upamiętniająca jego istnienie, znajdował się on obok stadionu Lublinianka. Drugi cmentarz to tzw. stary cmentarz żydowski na Kalinowszczyźnie, który jest usytuowany przy obecnej ulicy Kalinowszczyzna. Znajduje się na nim około 60 macew, w tym najstarsza w Polsce macewa, z 1541 roku, stojąca w tym samym miejscu co pierwotnie, a także ohel słynnego cadyka, twórcy chasydyzmu, Widzącego z Lublina. Trzeci cmentarz to tzw. nowy cmentarz żydowski, usytuowany przy ulicy Walecznych, na którym pochówki odbywają się do dziś. Na cmentarz ten zostały przeniesione m.in. prochy dzieci z ochronki przy ulicy Grodzkiej 11, rozstrzelane w 1942 roku. Przy cmentarzu funkcjonuje Izba Pamięci Żydów Lubelskich.

Macewy na cmentarzach żydowskich zawierają inskrypcje w języku hebrajskim, często są bogato zdobione różnego rodzaju ornamentyką, posiadającą określoną symbolikę. Symbolika sztuki nagrobnej wnosi wiele nowych informacji na temat pochowanych osób, a także okoliczności ich życia oraz życia społecznego w danym czasie. Powstanie akademii talmudycznejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treści

Bardzo ważnym wydarzeniem dla życia religijnego Żydów w Lublinie było powstanie akademii talmudycznej w XVI w. wraz z synagogą Maharszala. Dzięki tej słynnej w całej Europie uczelni rabinackiej Lublin zyskał miano Żydowskiego Oxfordu. Akademia usytuowana była na jednej z działek przy Górze Zamkowej, której właściciel przeznaczył ją pod budowę uczelni. Powstanie akademii związane było także z rozwojem ekonomicznym miasta, dzięki splatających się w nim szlakach handlowych i urządzanych jarmarkach. Wraz z rozwojem gospodarczym miasta następował rozwój w dziedzinie religijnej i naukowej. Żydowski Lublin był rozpoznawany jako centrum nauk talmudycznych, a lubelscy rabini powszechnie cieszyli się szacunkiem i uznaniem. W nawiązaniu do tradycji akademii w XX w. wybudowano Jesziwę Chachmej Lublin.

Chasydyzm

Jednym z przejawów tętniącego życia religijnego lokalnej lubelskiej społeczności żydowskiej był rozwój mistycznego ruchu ortodoksyjnego w judaizmie – chasydyzmu polskiego, znanego w Polsce po prostu jako chasydyzm. Najbardziej znaną postacią w Lublinie i jednocześnie założycielem tego ruchu był Widzący z Lublina, czyli Jakub Icchak Horowitz-Szternfeld, uczeń Elimelecha z Leżajska. Początkowo osiedlił się na Wieniawie, wówczas odrębnym miasteczku, potem zamieszkał w centrum dzielnicy żydowskiej przy ulicy Szerokiej 28, gdzie założył najprawdopodobniej pierwszą w centralnej Polsce bóżnicę chasydzką. Dla żydowskiego życia religijnego chasydyzm był zupełnie nowym spojrzeniem na rzeczywistość Boga; był ruchem otwartym dla najuboższych i niewykształconych, gdyż nie zakładał konieczności posiadania wiedzy wyniesionej ze świętych ksiąg. W liturgię wprowadzał taniec i śpiew oraz przypisywał główną rolę cadykowi, który często był założycielem dworu chasydzkiego. Widzący pochowany został na cmentarzu żydowskim na Kalinowszczyźnie. Miał wielu uczniów, w XIX w. jego prawnuk, Zysie Szternfeld, był rabinem na lubelskim przedmieściu Piaski, a w okresie międzywojennym w Zamościu działał rabin Horowitz-Szternfeld. Chasydyzm do międzywojnia rozwijał się w wielu odmianach nazywanych dynastiami. W okresie II wojny światowej wszyscy chasydzi przesiedleni zostali do lubelskiego getta i podzielili los lubelskich Żydów.

Powstanie Jesziwy

Jeszywa Chachmej Lublin była wyższą uczelnią rabinacką, która została powołana do istnienia w 1930 roku dzięki staraniom Majera Szapiry i która w jego zamyśle miała być miejscem kształcenia rabinackich elit. Na uroczystość otwarcia przybyło 10 tysięcy Żydów. Pomysł na powstanie jesziwy w Lublinie zrodził się ze względu na ówczesne potrzeby powszechnego dostępu do edukacji. W jesziwie studiowało 130 studentów według nowatorskiego programu nauczania, łączącego najlepsze metody dydaktyczne w zakresie studiów nad Talmudem. Jesziwa dysponowała także okazałym księgozbiorem, w skład którego wchodziło 13 tysięcy pozycji, z których większość spłonęła w czasie wojny. Budynek jesziwy przetrwał do dziś, znajduje się przy ul. Lubartowskiej 85, mieści się w nim czynna synagoga, wystawa poświęcona lubelskim rabinom oraz hotel.

Szkolnictwo religijne

Dzięki akademii talmudycznej oraz jesziwie wzrosło zapotrzebowanie na kształcenie od najmłodszych lat przyszłych adeptów szkół. Edukacja odbywała się w chederach, czyli szkółkach wyznaniowych prowadzonych przez lepiej lub gorzej wykwalifikowanych nauczycieli – mełamedów. Poziom i metody nauczania często zależne były od prowadzących zajęcia. Na początku XX w. w Lublinie działało ponad 100 chederów, najwięcej na ulicy Nadstawnej. Do początku XX w. w chederach uczyli się jedynie chłopcy, a dziewczynki były kształcone w domach lub mogły uczęszczać do szkół świeckich. Pod wpływem Haskali, żydowskiego ruchu oświeceniowego, zaczęto reformować chedery i wprowadzać do programu nauczania także przedmioty świeckie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Lublinie znajdowało się 15 świeckich szkół żydowskich, w tym 3 gimnazja, także dwie na wysokim poziomie Talmud-Tory oraz tradycyjne wyznaniowe chedery. Działały także różne organizacje szkolne.

Święta żydowskie

Życie codzienne lubelskich Żydów wyznaczały święta żydowskie. Miasto żydowskie, które w zdecydowanej większości było ortodoksyjne żyło rytmem zgodnym z kalendarzem religijnym. Nowy rok żydowski rozpoczynało 10 Strasznych Dni, spośród których ostatni to Dzień Pojednania – Jom Kippur, stanowiący jedno z najważniejszych świąt żydowskich. Nowy rok, czyli święto Rosz Ha-Szana wypada we wrześniu i rozpoczyna roczny cykl. Pierwszy w nim jest post na cześć Gedaliasza – Com Gedalia, a następnie święto Namiotów – Sukkot i Radość Tory – Simchat Tora (październik). W okresie chrześcijańskiego Bożego Narodzenia obchodzone było święto Chanuka, a na przełomie grudnia i stycznia postne święto wspominania oblężenia Jerozolimy Dziesiąty Tewet – Asara be Tewet.

Na przełomie stycznia i lutego obchodzony był Nowy Rok Drzew – Tu bi Szwat, a następnie święto nazywane żydowskim karnawałem – Purim. W okresie chrześcijańskiej Wielkanocy Żydzi obchodzili pielgrzymie święta Pesach i po 7 tygodniach święto wspominające przekazanie Mojżeszowi 10 przykazań na górze Synaj – Szawuot. Radosną przerwą między Pesach i Szawuot było święto Lag ba Omer. W okresie czerwca, lipca i sierpnia obchodzono święto upamiętniające zburzenie obu świątyń – Sziwa Asar Be Tamuz, kończące się świętem poświęconym pamięci o tragediach narodu żydowskiego – Tisza be Aw. Regularnie obchodzone było także święto Szabatu.

Wszystkie święta żydowskie obchodzone są przez Żydów do dziś. Również w Lublinie, w synagodze w jesziwie można wziąć udział we wspólnym świętowaniu. Zachowało się wiele wspomnień z żydowskiego Lublina opisujących obrzędy i obyczaje związane z poszczególnymi świętami.

Autor: Izabela Czumak