Klezmerzy i inni

Źródło: Festiwal Kultury Żydowskiej

Yosi Notkowitz, Śpiew synagogalny: z synagog do sal koncertowych

Klezmerzy i inni to tytuł cyklu audycji Janusza Makucha, jakie Radio Kraków zrealizowało i emitowało na swojej antenie w latach 90-tych XX wieku. Dla wielu słuchaczy była to prawdziwa skarbnica wiedzy o muzyce żydowskiej i o kulturze żydowskiej w ogóle. Zdecydowaliśmy się udostępnić je Wam ponownie w ramach Prologu 30. FKŻ. Są one też pretekstem do tego, żeby poprosić naszych przyjaciół: muzyków, krytyków, producentów do stworzenia playlist i esejów prezentujących to, co wydarzyło się w żydowskiej muzyce już w XXI wieku - w ten sposób powstanie kapitalne kompendium wiedzy o współczesnej muzyce żydowskiej!

Swój komentarz do pierwszej audycji napisał Yosi Notkowitz z Tel Avivu, założyciel Halleluyah Productions. Jak się okazało, zaproszenie go do stworzenia swojej playlisty o muzyce synagogalnej było dla niego podróżą w czasie. Bo Yosi współpracuje z FKŻ już od 23 lat, produkując słynne na cały świat Koncerty Kantorów, inaugurujące każdą edycję festiwalu.

Playlista, którą przygotowałem, aby uczcić 23 lat swojej współpracy z FKŻ przedstawia pieśni i modlitwy prezentujące całą różnorodność sztuki kantoralnej – zarówno te z przeszłości, jak również głosy przyszłości; pieśni tradycyjne, zróżnicowane stylistycznie, które przez te wszystkie lata inspirowały mnie podczas mojej współpracy z festiwalem. (...) chciałbym podziękować, że przez ostatnie 23 lata mogłem być częścią Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie. - pisze Yosi Notkowitz.

Na jego liście usłyszeć możecie najwybitniejszych kantorów świata - często zarejestrowanych na scenie FKŻ w synagodze Tempel: Benziona Millera, Yaakova Lemmera, Israela Randa, Yossele Rosenblatta, Avrahama Kirschenbauma

Zapraszamy do lektury opowieści Yosiego Notkowitza i posłuchania jego playlisty z najlepszą muzyką kantoralną XXI wieku!

Yosi Notkowitz, Śpiew kantoralny: z synagog do sal koncertowych

Świętując 23 lata współpracy z Festiwalem Kultury Żydowskiej w Krakowie jako producent koncertów muzyki kantoralnej.

Hebrajski hazzanut, czy też chazunes w jidysz, to aszkenazyjska (czyli stworzona przez Żydów wschodnioeuropejskich) forma żydowskich modlitw.

Podczas nabożeństwa w synagodze, kantor staje się przedstawicielem zgromadzenia i modli się w ich imieniu. Jednakże w ciągu ostatnich 200 lat – przede wszystkim w Europie – kantorzy stali się również artystami i zaczęli śpiewać modlitwy nie tylko w synagogach, ale też w salach koncertowych, dla przyjemności słuchających.

Sztuka kantoralna rozwinęła się w XVI I XVII wieku w Europie i pod mocnym wpływem europejskiej kultury muzycznej. Jej rozkwit przypada jednakże na wiek XIX i XX i przyczynili się do tego tacy kantorzy, jak Yossele Rozenblatt, Mordechai Hershman, Zavel Kwartin, Moishe Oysher, Leibele Glantz, Gershon Sirota i Shmuel Malavsky, który dokonał rewolucji, zezwalając na śpiew swojej córce (ortodoksyjni Żydzi – zgodnie z żydowskim prawem Kol Isha – nie mogą słuchać śpiewających kobiet).

W latach 80-tych XX wieku sztuka kantoralna została odkryta na nowo i przybrała formę koncertową: hazzanut z synagog przeniesiony został do sal koncertowych; kantorzy często występowali nie solo, ale w kilkuosobowych składach, jako chór, któremu towarzyszyła orkiestra i barwna oprawa sceniczna. Podczas takich koncertów można było posłuchać najlepszych kantorów, takich, jak np. Benzion Miller, Jacob Motzen, Joseph Malovany, Moshe Stern, Alberto Mizrhai, Chaim Adler, Moshe Schulhof, Israel Rand, Shai Abramson, Simon Cohen i jeden z najwspanialszych – Yitzchak Meir Helfgot. Koncerty było prowadzone przez mistrzów batuty takich, jak Maestro Elli Jaffe, Yankele Rotner, Mordechai Sobol, Meir Briskman, Rafi Bitton i z towarzyszeniem pianistów (m.in. Menachem Bristowski, Danny Gildar, Eytan Sobol).

W XXI wieku współczesne chóry kantoralne (np. Voices from Haven pod dyrygenturą Rafiego Bittona, The Bells Ensemble z dyrygnetem Yossi Schwartzem i chór Meira Briskmana), wzbogaciły tradycyjne modlitwy o elementy opery, bluesa, musicalu i współczesnej muzyki izraelskiej. Tym samym pojawiło się też nowe pokolenie kantorów: Zvi Weiss, Israel Nachman Torjman, Avraham Kirschenbaum, Haim Stern, Yoni Rose, Moshe Fishel, Tzvi Grinhaim.

Przez ostatnie 30 lat, formalną inauguracją krakowskiego Festiwalu Kultury Żydowskiej był zawsze Koncert Kantorów, prezentujący zarówno tradycyjne, jak też nowoczesne formy muzyki kantoralnej, zarówno religijnej, jak też świeckiej. Na scenie w synagodze Tempel występowali najlepsi kantorzy i chóry, a wśród nich: Benzion Miller, Israel Rand, Alberto Mizrahi, Joseph Malovany, Chaim Adler, Jacob Mozten, Yaakov Lemmer, Shulem Lemmer, David Wainbach, Azi Schwartz, Avraham Kirschenbaum, Tzudik Greenwald, Yoni Rose, Itzhak Meir Helfgot, którym towarzyszyły: Chór Wielkiej Synagogi w Jerozolimie z Elli Jaffe, The Bells Ensemble pod dyrekcją Yossi Schwartza, chór Neima z Markiem Temerlisem, chór Voices from Haven pod dyrekcją Rafiego Bitton. Występował również kantoralny chór chłopięcy, a akompaniowali: Danny Gildar, Menachem Bristowski, Eytan Sobol i Raymond Goldstien.

Koncert Kantorów na Festiwalu Kultury Żydowskiej stał się jednym z najważniejszych wydarzeń sztuki kantoralnej na świecie.

Playlista, którą przygotowałem, aby uczcić 23 lat swojej współpracy z FKŻ przedstawia pieśni i modlitwy prezentujące całą różnorodność sztuki kantoralnej – zarówno te z przeszłości, jak również głosy przyszłości; pieśni tradycyjne, zróżnicowane stylistycznie, które przez te wszystkie lata inspirowały mnie podczas mojej współpracy z festiwalem.

Yossele Rosenblat otwiera moją listę, ponieważ jest uważany za najlepszego kantora wszechczasów. Kol Barama Nissma (Głos słyszany ze wzgórz) to ostatnie nagranie wybitnego kantora przed jego śmiercią podczas podróży do Izraela. Nagrania dokonano w 1933 roku przy Grobie Racheli.

Pieśń Meine Jidisze Mame nie pochodzi z tradycyjnego repertuaru kantoralnego, ale jest często wykonywana przez wielu kantorów. Nie tylko wzrusza publiczność, ale jest też hołdem dla poświęcenia każdej matki. Chciałbym zadedykować tę pieśń trzem matkom: Mojej zmarłej mamie Chaji, która była prawdziwą żydowską mamą Miriam Akavii, która była żydowską matką założyciela FKŻ, Firze Melamedzon– jerozolimskiej żydowskiej matce Janusza Makucha.

Reei Rachel (Patrz matko Rachelo) – to pieśń nadziei, którą specjalnie dla Festiwalu Kultury Żydowskiej skomponował Yossi Schwartz. Mówi on Racheli, aby nie płakała nad swoimi dziećmi, gdyż jest dla nich nadziej na przyszłość. Mowa oczywiście o Narodzie Izraela. To jedna z moich ulubionych pieśni, której często słucham i zawsze ze wzruszeniem.

Modin Ancno lach(Dziękujmy B-gu) to modlitwa dziękczynna za wszystko, co się nam przydarzyło. Ja osobiście chciałbym podziękować że przez ostatnie 23 lata mogłem być częścią Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie. A szczególnie jestem wdzięczny kantorowi Israelowi Randowi, dzięki któremu ćwierć wieku temu zacząłem swoją przygodę ze sztuką kantoralną i który przez cały ten czas jest moim mentorem i doradcą.

Avremele Melamed to pieśń chasydzka w radosnym klimacie i natchnionym tekstem; piosenka, która opowiada o nauczycielu Awramie, pechowcu, którą wykonuje utalentowany kantor Yoni Rose.

Bavor David(Dla Dawida) to klasyczna pieśń kantoralna. Prosimy w niej B-ga, który dał nam Biblię – drzewo życia – o to, aby powróciły dawne dni.

Shabbes. Szabat – to najważniejsze święto żydowskie ofiarowane nam przez B-ga. Pieśń, która chciałby zaprezentować teraz, na Festiwalu Kultury Żydowskiej brzmi szczególnie symbolicznie i emocjonalnie, bo … została napisana przy ulicy Berka Joselewicza, niedaleko od synagogi Tempel, która jest główną sceną koncertową FKŻ. Jej autorem jest Mordechaj Gebirtig, który zginął podczas Holokaustu. Wykonuje go jeden z najważniejszych kantorów dla festiwalu – Yaakov Lemmer, który choć mieszka w Nowym Jorku, to ma polskie korzenie.

Jerusalem of Gold (Złota Jerozolima). Jerozolima – Święte Miasto, centrum świata, miasto do którego często wraca Janusz Makuch. Jerozolima, która jest punktem odniesienia dla FKŻ. Ta pieśń stała się niemalże hymnem Izraela, żydowskim hymnem. Zawsze wzruszam się, kiedy słyszę ją w Polsce w wykonaniu kantorów.

Rabin Shlomo Carlebach, nazywany tańczącym rabinem, był nie tylko przywódcą duchowym, ale też kompozytorem, który wykształcił swój własny styl bazując na tradycji chasydzkiej – pełen ciepła, osobistej interakcji z publicznością. Dzięki niemu wielu młodych Żydów odkryło żydowską duchowość, a sposób modlitwy, jaką proponował Carlebach stał się po jego śmierci bardzo popularny w wielu synagogach.

Po raz pierwszy słyszałem Carlebacha podczas koncertu w Tel Awiwie, kiedy miałem 17 lat. Jego pieśni wprowadziły mnie w świat tradycji i światła Judaizmu. A sam Rabbi Carlebach pojawił się na FKŻ w roku 1992 – podczas 3. FKŻ wystąpił w kinie Kijów.

Kantor Benzion Miller jest jednym z najwybitniejszych kantorów świata i – jednym z symboli FKŻ, na którego scenach występował przez wiele lat. Wykonywał tradycyjne, klasyczne, chasydzkie, synagogalne pieśni i modlitwy, śpiewał w wielu stylach – zarówno podczas koncertów, jak też i warsztatów. Kantor Benzion Miller to kwintesencja duchowości, kantor na wskroś klasyczny.

To właśnie Benzion Miller razem z Israelem Randem przyjechali wraz ze mną na mój pierwszy FKŻ 23 lata temu….

Żydowskie andaluzyjskie pieśni i modlitwy narodziły się w krajach północnej Afryki: Maroku i Tunezji oraz w Hiszpanii. W tradycji sefardyjskiej (Żydów pochodzących z krajów arabskich) kantora nazywa się pajtanem (od słowa pijut, oznaczającego sefardyjskie modlitwy). Na FKŻ można było usłyszeć wielu sefardyjskich kantorów: Haima Louka, Emila Zrihana, Liora Elmalicha i Moshe Louka.

Moją kantoralną playlistę chciałbym zakończyć modlitwą, która zazwyczaj kończy też wszystkie koncerty kantoralne: Yebane Hamikdash (Świątynia będzie odbudowana). W większości żydowskich modlitw modlimy się za pokój i o rychłe odbudowanie Świątyni. Wybrałem tę wersję, gdyż jest ona symboliczna. Wykonuje ją trzech kantorów – każdy z nich reprezentuje inne pokolenie: Benzion Miller – najbardziej znany kantor stylu klasycznego, Yaakov Lemmer, uczeń Benziona, który stał się gwiazdą nowoczesnej sztuki kantoralnej i Avraham Kirschenbaum, który reprezentuje nowoczesną sztukę kantoralną przyszłych pokoleń. Dyryguje Maestro Elli Jaffe, który prowadzi Chór Wielkiej Synagogi w Jerozolimie – symbolu Świątyni.

Niech mi też wolno będzie na zakończenie dodać, że jestem dumny i wdzięczny za to, że mogę być częścią krakowskiego Festiwalu Kultury Żydowskiej, świętującego swoją 30. edycję. Modlę się, abym mógł być częścią kolejnych 30 festiwali i o to, aby Świątynia została odbudowana – Yebane Hamikdash. Amen!

Playlista Yossiego Notkowitza na YouTube

Yosi Notkowitz, Halleluyah Production, e-mail: notko@012.net.il

zdjęcie: Michał Ramus

Podcasty