Odrodzenie życia żydowskiego w Polsce po 1989 roku
04/06/2019 | Na stronie od 04/06/2019
Po kampanii antysemickiej i fali emigracji z 1968 roku życie żydowskie w Polsce niemal zamarło. Z roku na rok spadała liczba członków Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego (ZRMW) i podporządkowanego władzom Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. Od początku lat 70. nie było w Polsce żadnego rabina ani czynnej synagogi. Sytuację schyłku starzejącej się społeczności żydowskiej dobrze oddawał tytuł wydanego w drugiej połowie lat
- albumu Małgorzaty Niezabitowskiej i Tomasza Tomaszewskiego „Ostatni. Współcześni Żydzi polscy”.
Pierwsze impulsy ożywienia pojawiły się w latach 80. Początkowo pochodziły one od władz, poszukujących międzynarodowego uwiarygodnienia się po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Dlatego pozwoliły na wznowienie działalności w Polsce amerykańskiej organizacji pomocowej Joint, a w 1983 r. zorganizowały uroczyste obchody 40. rocznicy powstania w getcie warszawskim (podziemna „Solidarność” zorganizowała własne, niezależne, obchody). Z tej okazji odremontowano i przekazano społeczności żydowskiej synagogę im. Nożyków w Warszawie. Odbyło się też pierwsze od wielu lat zebranie walne ZRWM. Pod koniec lat 80. władze zezwoliły na działalność w Polsce Fundacji Rodziny Nissenbaumów, opiekującej się zrujnowanymi cmentarzami żydowskimi i synagogami.
W tym samym czasie pojawiły się inicjatywy niezależne, związane z opozycją demokratyczną i „Solidarnością”. Już w 1979 r. powstał Żydowski Uniwersytet Latający, a lata 80. – na co duży wpływ miały wydawnictwa „drugiego obiegu” – przyniosły wzrost zainteresowania kulturą i historią Żydów polskich. W 1988 r. Janusz Makuch i Krzysztof Gierat zorganizowali w Krakowie pierwszy Festiwal Kultury Żydowskiej. Ważnym czynnikiem odrodzenia było zaangażowanie odkrywających swoją żydowską tożsamość ludzi średniego i młodszego pokolenia. W 1988 r. z inicjatywy Piotra Kadlčika powstało Koło Młodych przy TSKŻ. Na Uniwersytecie Jagiellońskim powstała pierwsza placówka naukowa badająca historię i kulturę Żydów polskich, przekształcona później w Instytut Judaistyki.
Jednak dopiero przełom 1989 r. – wyznaczony takimi datami jak porozumienie okrągłego stołu, wybory 4 czerwca, powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego i grudniowa nowelizacja konstytucji, wprowadzająca zasady demokratycznego państwa prawnego – stworzył warunki nieskrępowanej działalności środowisk żydowskich. Warunki instytucjonalne odrodzenia stworzyły nowa ustawa o stowarzyszeniach z 1989 r., nowelizacja ustawy o cmentarzach z 1991 r., gwarantująca nienaruszalność cmentarzy żydowskich, ustawa z 1997 r. o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich, umożliwiająca zwrot gminom komunalnego mienia żydowskiego, wreszcie ustawa z 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych.
Najważniejszą zmianą instytucjonalną w życiu społeczności żydowskiej było przekształcenie w 1992 r. Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, z czym wiązało się również odmłodzenie ich zarządów. Oznaczało to reaktywowanie gmin żydowskich jako podmiotów prawa publicznego reprezentujących społeczność żydowską. Cechą charakterystyczną gmin żydowskich w Polsce jest ich otwarty i liberalny charakter jako organizacji społeczno-religijnych – członkiem gminy może być każda osoba pochodzenia żydowskiego, o ile nie praktykuje innej religii (zrezygnowano ze ścisłego kryterium halachicznego, tj. posiadania żydowskiej matki). Ważną instytucją jest również powołana w 2002 r. wspólnie przez ZGWŻ i World Jewish Restitution Organization Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, zajmująca się odzyskiwaniem żydowskich cmentarzy, synagog i domów modlitwy. Od 1989 r. wznowiono w Polsce działalność rabinatu – pierwszym rabinem zatrudnionym przez ZRWM był Pinchas Menachem Joskowicz. Po nim Naczelnym Rabinem Polski został Michael Schudrich, Amerykanin, którego rodzina wywodzi się z Polski.
Olbrzymie znaczenie dla odrodzenia żydowskiego w Polsce ma pomoc materialna ze strony zagranicznych, przed wszystkim amerykańskich, fundacji żydowskich. Do największych należą Fundacja Ronalda S. Laudera i Taube Philantropies. Już w 1989 r. Fundacja Laudera otworzyła przedszkole żydowskie, a w 1994 r. pierwszą szkołę żydowską w Warszawie. Ważne znaczenie formacyjne miały również organizowane przez tę fundację obozy młodzieżowe.
Rytm życia społeczności Żydowskiej wyznacza również działalność licznych organizacji społecznych. Wkrótce po 1989 r. powstały m.in. Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu (1991), Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Osób Poszkodowanych w II Wojnie Światowej (1991), Polska Unia Studentów Żydowskich (1992), Forum Żydowskie (1994). W 1993 r. Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny zainicjowało projekt Muzeum Historii Żydów Polskich, który doprowadził do otwarcia w 2014 r. Muzeum POLIN.
Świadectwem odrodzenia tożsamości żydowskiej jest wzrost liczby osób deklarujących narodowość żydowską w powszechnych spisach ludności. Podczas spisu z 2002 r. jako Żydzi określiły się 1133 osoby. W 2011 r. narodowość żydowską – jako pierwszą lub druga identyfikację – zadeklarowało 7508 osób.
O historii Polski po 1989 roku mówimy w Muzeum w galerii Powojnie (1944 do dziś)