"Wielkanoc" Stefana Otwinowskiego

Wielkanoc Stefana Otwinowskiego, trzyaktowa sztuka poprzedzona prologiem, to jeden z pierwszych utworów literackich poświęconych Zagładzie. Powstawał etapami, począwszy od 1941 roku, ostatni jego fragment, jak przyznawał autor, został napisany już po zakończeniu wojny, w 1945 roku. Akcja sztuki toczy się – w przeważającej części – w czasie wojny, w „miasteczku bliżej nieokreślonym”, gdzie w miejscowym getcie wybucha powstanie. Autor koncentruje uwagę nie tylko na zbrojnym buncie, ale także na relacjach polsko-żydowskich – pod niemiecką okupacją i przed 1939 rokiem.

Po raz pierwszy Wielkanoc została opublikowana w 1946 roku nakładem Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej [WŻKH] w Krakowie. W tym samym roku sztuka doczekała się dwóch i jak dotąd jedynych wystawień: w reżyserii Leona Schillera na deskach Teatru Wojska Polskiego w Łodzi i w reżyserii Władysława Woźnika w Teatrze Starym w Krakowie.

Przy istotnym wsparciu WŻKH w Krakowie dramat Otwinowskiego wszedł do kanonu tekstów nie tylko rocznicowych, lecz także przy różnych okazjach chętnie przywoływanych przez instytucje żydowskie w drugiej połowie lat czterdziestych XX w. Fenomen popularności Wielkanocy wśród dużej części ocalałych w tużpowojennej Polsce jest faktem społecznym. Rachela Auerbach, pisarka i pracowniczka Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej [CŻKH], komentując inscenizację sztuki podkreślała: „dopuszczenie do głosu autora o tak szlachetnych intencjach, poruszenie na deskach scenicznych sprawy zagłady i walki Żydów polskich oraz sprawy stosunków polsko-żydowskich – uznać należy za wydarzenie bardzo pozytywne. Mimo szczerej naszej krytyki w stosunku do Wielkanocy , pozostaje dla nas, Żydów, faktem wysoce pokrzepiającym, że polski pisarz wysilił najlepsze energie swojej duszy dla zobrazowania spraw i wydarzeń, które stanowią najistotniejszą treść naszej narodowej problematyki”. Tadeusz Breza pisał: „Olbrzymi i ciężki temat żydowskiego wybuchu jest tu dotknięty z delikatnością, niejako w próbie oswojenia się z jego głębią i ogromem. Osób w sztuce jest niewiele, fabularny przebieg również skromny, słowa także skromne, bez błysku, bez ozdób… To jest prosty głos artysty, któremu przysłuchiwać się mogą, wierzę w to, najoporniejsi i zbłąkani…”.

Odpowiedzi na pytanie, co w treści sztuki – abstrahując od jej wartości artystycznej – zjednywało względy ocalałych, wiele mówią nie tylko o samym tekście, lecz także o miejscu żydowskich Polaków pośród ich nie-żydowskich współobywateli; tym, do którego pretendowali, tym przypisywanym im przez większość i tym, które w społecznej przestrzeni ocalali rzeczywiście zajmowali. Między innymi z tego powodu Komitet Redakcyjny serii „Wydanie Krytyczne Prac CŻKH” zdecydował się na reedycję Wielkanocy Stefana Otwinowskiego, która ostatecznie ukazała się drukiem w 2018 roku.

Do najnowszego wydania książki włączone zostały trzy eseje przygotowane specjalnie na użytek jej drugiej edycji. Historyczka teatru Anna Kuligowska- Korzeniewska omawia treść dramatu, wskazuje na możliwe tropy interpretacyjne, analizuje recepcję tekstu sztuki i jej wystawień scenicznych w 1946 r. w Łodzi i Krakowie, podejmuje również próbę odpowiedzi na pytanie tytułowe: czy „Wielkanoc” należy traktować jako dokument historyczny, czy artystyczny. Osobny tekst, poświęcony rysunkom Antoniego Uniechowskiego i – szerzej – ikonografii Zagłady, napisała Dorota Jarecka, krytyczka i historyczka sztuki. Autorka, opowiadając się za modelem sztuki jako szczególnego rodzaju świadectwa, stara się w nim ustalić, co wnoszą do lektury książki ilustracje Uniechowskiego i w jaki sposób kształtują recepcję sztuki. Całość zamykają rozważania historyka literatury Tomasza Żukowskiego. Odczytuje on sztukę Otwinowskiego jako świadectwo kształtowania się prowadzonej przez polską kulturę narracji o roli polskiego społeczeństwa w Zagładzie.

Ewa Koźmińska-Frejlak /ŻiH/