Stanisław kardynał Dziwisz – Więzi Jana Pawła II z Żydami

Źródło: Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu

O stosunku Jana Pawła II do Żydów i judaizmu mówił kard. Stanisław Dziwisz 14 stycznia 2015 r. w Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu podczas promocji książki abp Henryka Muszyńskiego, Prymasa Polski Seniora, pt. „Początek wspólnej drogi. Dialog katolicko-żydowski w Polsce w latach 1986–1994”.

Wystąpienie kardynała Dziwisza:

Jestem wdzięczny Organizatorom tego spotkania za zaproszenie mnie do zabrania głosu w charakterze świadka życia i śmierci świętego Jana Pawła II w ramach wspominania początków oficjalnego dialogu między Episkopatem Polski a światem żydowskim w Polsce. Rzeczywiście nie sposób mówić o tym dialogu, nie zaczynając od tła historycznego, a nawet więcej – od podstawowego punktu oparcia, jakim dla tego dialogu był wielki święty papież, wcześniej arcybiskup metropolita krakowski, Karol Wojtyła.

W paru słowach pragnę więc przypomnieć jego relacje, a nawet powiem więcej: jego bliskie więzi z Żydami, których – od pewnego momentu – sam byłem świadkiem, a które zaowocowały rozwojem i umocnieniem zaangażowania Kościoła Katolickiego w dialog na szczeblu Stolicy Apostolskiej i w wielu Kościołach lokalnych, w szczególności na ziemi, która przez parę stuleci była jakby drugą ojczyzną dla diaspory żydowskiej – w Polsce.

W czasie, gdy zacząłem z bliska towarzyszyć świętemu arcybiskupowi, potem papieżowi, jako jego kapelan, znał on już dobrze świat żydowski, pamiętał jego życie na polskiej ziemi, przeżywał jego tragedię podczas wojny i okupacji niemieckiej, gdyż dotknęła ona znane mu i bliskie osoby. Sam o tym wielokrotnie mówił i utrwalił swoje wspomnienia w przemówieniach i książkach-wywiadach. Wspominając lata trzydzieste, tuż przed wybuchem II wojny światowej, napisał: „Niezmiernie ważnym czynnikiem etnicznym w Polsce była także obecność Żydów. Pamiętam, iż co najmniej jedna trzecia moich kolegów w szkole powszechnej w Wadowicach to byli Żydzi. W gimnazjum było ich trochę mniej. Z niektórymi się przyjaźniłem. A to, co u niektórych z nich mnie uderzało, to był ich polski patriotyzm. A więc polskość to w gruncie rzeczy wielość i pluralizm, a nie ciasnota i zamknięcie. Wydaje się jednak, że ten «jagielloński» wymiar polskości, o którym wspomniałem, przestał być, niestety, w naszych czasach czymś oczywistym” (Pamięć i tożsamość, s. 92). W tamtym okresie doprowadzony do ekstremum narodowy egoizm, w postaci niemieckiego narodowego socjalizmu, zapisał najczarniejszą kartę w żydowskiej historii, prowadząc do próby zgładzenia z powierzchni ziemi całego narodu żydowskiego. Młody Karol Wojtyła był wówczas robotnikiem przymusowym w okupowanym przez Niemców Krakowie, oddalonym zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od najbardziej przerażającego miejsca kaźni zbudowanego ręką człowieka, „obozu śmierci” Auschwitz-Birkenau. Hitler wyznaczył polską ziemię na pole swego ludobójstwa. Ta ziemia, którą na dobre i złe przez prawie tysiąc lat wspólnie zamieszkiwaliśmy, stała się z woli niemieckich nazistów grobem dla milionów Żydów. Wspominając pod koniec życia grozę lat okupacji, przyznawał: „To, co się widziało w tamtych latach, było okropne. A wielu wymiarów nazizmu w tamtym okresie przecież się nie widziało. Rzeczywisty wymiar zła, które przeszło przez Europę, nie wszystkim był nam znany, nawet tym spośród nas, którzy żyli w samym jego środku. Żyliśmy pogrążeni w jakimś wielkim «wybuchu» zła i dopiero stopniowo zaczęliśmy sobie zdawać sprawę z jego rzeczywistych wymiarów” (Pamięć i tożsamość, s. 22).

W okresie, gdy był arcybiskupem krakowskim, Karol Wojtyła – na ile to było możliwe – podtrzymywał kontakty z krakowską Gminą Żydowską. Sam tak o tym pisze: „było przed wojną kilkadziesiąt synagog, a niektóre z nich były wielkimi zabytkami kultury. Jako Arcybiskup Krakowski miałem żywe kontakty ze społecznością żydowską Krakowa. Bardzo serdeczne stosunki łączyły mnie z przewodniczącym gminy żydowskiej, co przetrwało jeszcze po moim przeniesieniu do Rzymu” (Przekroczyć próg nadziei, s. 86, 87).

W czasach komunizmu obraz rzeczywistego losu Żydów w dobie Zagłady był bardzo zniekształcany, właściwie okryty milczeniem. Dlatego o tej nieodwołalnej stracie Jan Paweł II przypomniał nam w roku 1990, tuż po upadku komunizmu, jakby nam chciał uświadomić dobitnie, że to jest temat, do którego w wolnej Polsce musimy wrócić. Tak mówił: „Ten naród [naród żydowski] żył z nami przez pokolenia, ramię w ramię, na tej samej ziemi, która stała się jakby nową ojczyzną jego rozproszenia. Temu narodowi zadano straszliwą śmierć w milionach synów i córek. Naprzód napiętnowano ich szczególnym piętnem. Potem zepchnięto do getta w osobnych dzielnicach. Potem wywożono do komór gazowych, zadając śmierć tylko za to, że byli synami i córkami tego narodu. Mordercy czynili to na naszej ziemi – może po to, aby ją zhańbić. Ale nie można zhańbić ziemi śmiercią niewinnych ofiar. Przez taką śmierć ziemia staje się świętą relikwią. Lud, który żył z nami przez wiele pokoleń, pozostał z nami po tej straszliwej śmierci milionów swych synów i córek. Wspólnie czekamy Dnia Sądu i Zmartwychwstania” (26 IX 1990).

Cały pontyfikat Jana Pawła II był od początku naznaczony licznymi kontaktami ze światem żydowskim. Było to dla niego oczywiste. Pisał: „Wybrany na Stolicę Piotrową kontynuuję tylko to, co w moim życiu ma bardzo głębokie korzenie. Przy okazji moich podróży staram się zawsze spotykać z przedstawicielami wspólnot żydowskich na całym świecie” (Przekroczyć próg nadziei, s. 87). Rzeczywiście tak było. We wszystkich zakątkach świata, które odwiedzał w ramach swoich pielgrzymek, starał się o spotkanie, lub bodaj słowa pozdrowienia dla miejscowej społeczności żydowskiej, jeśli taka istniała. Ale oprócz oficjalnych kontaktów były też prywatne, które pomagały potem w nawiązywaniu inicjatyw, które przeszły do historii. Myślę zwłaszcza o odnowionej przyjaźń z dawnym kolegą szkolnym z Wadowic, Jerzym Klugerem. Dzięki niemu doszło do bezpośrednich kontaktów z rzymską wspólnotą żydowską i jej rabinem Eliem Toaffem, co zaowocowało pamiętną wizytą w synagodze Rzymu, w 1986 roku.

Szczególne jednak miejsce w sercu świętego Jana Pawła II mieli Żydzi pozostali w Ojczyźnie. W czasie swojej pielgrzymki w roku 1991, Jan Paweł II, mówiąc do wspólnoty żydowskiej w Warszawie o nowych zadaniach, jakie czekają nas w wolnej Polsce, powiedział: „Dziś wydaje się sprawą wielkiej wagi, abyśmy z jednej i drugiej strony starali się dostrzec, ocalić i ożywić to dobro, jakie działo się między nami, a przecież przez całe stulecia działo się go wiele. I abyśmy szukali pojednania i przyjaźni pomimo zła, bo również zła było wiele w naszych dziejach” (9 VI 1991, n. 3)

Dla wielu chrześcijan i Żydów, i dla mnie samego, jednym z najbardziej poruszających momentów długiego pontyfikatu Jana Pawła II była wizyta w Namiocie Pamięci, w Jerozolimie, gdzie przy prochach zebranych z miejsc kaźni narodu żydowskiego pali się wieczny ogień. Witając papieża, premier Izraela, Ehud Barak, urodzony już po wojnie, powiedział tam wówczas: „Wasza Świątobliwość! Cykl historii trwający dwa tysiące lat, powraca w tym momencie do punktu wyjścia. (…) Rany czasu nie zaleczą się w jednej chwili, ale ścieżka, która doprowadziła Cię do tego miejsca prowadzi ku nowym horyzontom. Ten moment będzie wyryty w annałach historii jako moment dobrej woli, moment prawdy, moment triumfu sprawiedliwości i nadziei” (23 III 2000). W czasie tej samej pielgrzymki, Jan Paweł II, składając wizytę prezydentowi Izraela, powiedział: „Musimy pracować, aby nadeszła nowa era pojednania i pokoju między Żydami i chrześcijanami. Przez moją wizytę składam przyrzeczenie, że Kościół katolicki uczyni wszystko, co możliwe, aby ta wizja nie pozostała jedynie marzeniem, ale stała się rzeczywistością” (23 III 2000).

Chciałbym, aby te dwa głosy, były dla nas źródłem inspiracji w dalszych wysiłkach na rzecz pojednania. Życząc, Księdzu Prymasowi Seniorowi i wszystkim uczestnikom, by dzisiejsze spotkanie, w którym przypomina się pierwsze lata dialogu w ramach Konferencji Episkopatu Polski, zaowocowało nowymi inicjatywami na tym polu, świadomie przypominam te głosy świadczące o wielkiej nadziei z obu stron dialogu. Niech brzmią w naszych uszach, zwłaszcza wtedy, gdy przyjdzie pokusa zniechęcenia i znużenia na niełatwej i dziś często niepopularnej drodze ku zrozumieniu i zbliżeniu.

Szczęść Boże!