Poszanowanie religijnej godności każdego człowieka

Oświęcim, luty 1998

Na zaproszenie Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu spotkali się w dniach 13. – 16. grudnia 1997 w Oświęcimiu i w Krakowie Żydzi i chrześcijanie zaangażowani w dialog. Przybyli z Polski, Niemiec oraz USA by wspólnie przemyśleć zagadnienie religijnego traktowania rzeczywistości Auschwitz. Rodzi ono liczne napięcia, np. spór wokół takich symboli jak krzyż, gwiazda Davida czy też postulat ich nieobecności. Pierwszą intencją spotkania było zatem stworzenie atmosfery zaufania aby każda ze stron mogła się przedstawić zgodnie ze swą wrażliwością. Spotkanie miało charakter prywatnej wymiany.

Jej owocem jest lista pytań, której publikacja stanowi zaproszenie do przemyśleń i rozmów. Uczestnicy mają nadzieję, że wypracowany przez nich materiał może służyć pomocą w procesie przezwyciężania napięć oraz szukania dróg poszanowania religijnej godności każdego człowieka.

Uczestnicy:

• Henryk Halkowski, Kraków
• Ks. Hanspeter Heinz, profesor teologii pastoralnej, Augsburg
• Ks. Łukasz Kamykowski, profesor Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków
• Herbert Immenkötter, professor historii Kościoła, Augsburg
• Ks. Klaus Kienzler, profesor teologii fundamentalnej, Augsburg
• Rabin Michael Signer, profesor judaizmu, University of Notre Dame, USA
• Stefan Wilkanowicz, kat. dziennikarz, zastępca przewodniczącego Międzynarodowej, Rady Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
• Ks. Manfred Deselaers, Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu

Religijne znaczenie Auschwitz-Birkenau

Czym jest Auschwitz w perspektywie żydowskiej, czym w chrześcijańskiej? Które z poniższych pojęć oddaje najbardziej adekwatnie rzeczywistość Auschwitz­­Birke­nau: cmentarz, zbiorowa mogiła, pobojowisko? Jak wpływają one na religijną wyobraźnię?

Jak przezwyciężyć alternatywę zawężającą zagadnienie religijnego wymiaru Auschwitz do ujęcia: „albo chrystianizacja, albo sekularyzacja/ateizacja”? Czy głos byłych więźniów na temat religijnej tożsamości obozu posiada rozstrzygające w tej kwestii znaczenie ?

Skoro niektórzy utrzymują, iż „nie było Boga w Auschwitz”, czy należy przeto usunąć religijne symbole i inskrypcje z terenu byłego obozu i jego sąsiedztwa ? Czy religijna wrażliwość nakazuje większy szacunek dla konkretnych miejsc z uwagi na ich większą „świętość” (krematoria, rampa, cela Maksymiliana) ?

Co istotnego dodaje perspektywa religijna w kwestii stosunku do materialnych pozostałości obozu ? Czy należy się im zachowanie, rekonstrukcja, czy pozostawienie własnemu losowi ?

Paul Celan w utworze Fuga śmierci mówi, że zarówno ziemia kryjąca ludzkie popioły, jak i niebo, gdzie wzbija się dym krematoriów, są niczym cmentarzysko. Czy obrazy te trafnie oddają światowy wymiar dramatu Auschwitz ?

Religijne spotkanie w Auschwitz

Na czym polega w istocie religijna godność osoby ludzkiej ? Czy każdy ma prawo wyrażać swoje przekonania religijne jawnie i publicznie ?

W czym praktycznie przejawiają się konsekwencje poszanowania godności religijnej w Auschwitz — w odniesieniu do ofiar, ludzi wierzących, turystów ?

W jaki sposób odwiedzający Auschwitz-Birkenau winni respektować potrzeby lokalnych mieszkańców żyjących w sąsiedztwie byłego obozu?

Jak można przeżywać bądź dawać wyraz własnym przekonaniom religijnym nie obrażając rozmyślnie ludzi wierzących inaczej ? Co sądzić na przykład o celebracji eucharystycznej na terenie byłego obozu ? Kto posiada wiążący autorytet, by podejmować tutaj decyzje ?

Jakie konsekwencje płyną z faktu, iż pewne symbole religijne (krzyż), czy postacie męczenników (Maksymilian Kolbe) budzą sprzeczne reakcje ?

Jak oceniać sytuację, w której poczucie religijnej tożsamości jednych wyklucza spotkanie z każdą inną orientacją ? Czy symbol krzyża w obozie oznacza chrystianizację Auschwitz, czy też stanowi pozytywną wykładnię religijnej tożsamości ? Co sądzić o demonstracyjnym używaniu flagi izraelskiej — czy jest ono wyrazem przekonań religijnych ?

Czy istnieje jakościowa różnica pomiędzy aktami osobistej pobożności a zbiorowymi ceremoniami religijnymi celebrowanymi na terenie Auschwitz ? Czy modlitwa niewielkiej grupy ludzi jest tym samym, co diecezjalna pielgrzymka?

Jak z perspektywy religijnej wygląda zagadnienie zmieniających się stereotypów kształtujących myślenie o Auschwitz („polskie” obozy koncentracyjne, „niemiecko­­żydowskie” pojednanie) ?

Czy przeżywanie własnej tożsamości religijnej w Auschwitz musi prowadzić do przyznawania innej, konkretnej społeczności roli „kozła ofiarnego” ? Jaka okoliczność dla dialogu chrześcijańsko-żydowskiego wynika z faktu, iż perspektywa niemiecka sytuuje chrześcijan po stronie sprawców, perspektywa polska natomiast widzi chrześcijan jako ofiary Auschwitz ?

W jakim stopniu interwencje zagranicznych środowisk żydowskich wspomagają bądź udaremniają dialog wokół tematu Auschwitz ? W jakiej relacji względem zamierzeń dialogu ekumenicznego i międzyreligijnego pozostaje dyskusja na temat religijnej godności człowieka w Auschwitz-Birkenau?

Sens wizyty w Auschwitz

Jak zapobiegać degradacji tematu Auschwitz w świadomości odwiedzających (niebezpieńczeństwo banalizowania zła, nieczułość wobec ofiar) ?

Do jakich zasadniczych pytań wizyta w obozie może stać się inspiracją dla młodych ludzi?

Co wynieść może z wizyty w miejscu pamięci młodzież oswojona z falą przemocy lansowaną przez media ?

Ku czemu zmierzać powinna refleksja nad tematem Auschwitz: ku przebaczeniu, pojednaniu, czy zadośćuczynieniu ? Jakie kroki podjąć tu i teraz by cele te przybliżyć ?