"1945. Nie koniec, nie początek"

Źródło: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

W 80. rocznicę zakończenia II wojny światowej zaprezentujemy wystawę o ludziach, którzy na zgliszczach starego świata próbowali zbudować swoje życie na nowo. Pozbawieni niemal wszystkiego – bliskich, społeczności, domu, stawali przed dramatycznym wyborem: zostać czy wyjechać? Było ich już niewielu – dziewięćdziesiąt procent polskich Żydów i Żydówek zginęło w Zagładzie. Na wystawie "1945. Nie koniec, nie początek" zobaczymy powojenną rzeczywistość oczami tych, którzy ocaleli.

Konferencja "Nie koniec, nie początek. Odbudowa życia żydowskiego w Polsce i Europie Środkowej po drugiej wojnie światowej"
15–17 June 2025 (Sunday–Tuesday) POLIN Museum of the History of Polish Jews, Wasaw, Polanrd

Koniec czy początek?

W powszechnej świadomości II wojna światowa skończyła się w 1945 roku. Choć powinien być to czas euforii, dla Żydów i Żydówek zmagających się ze stratą oraz osamotnieniem to przede wszystkim moment podejmowania decyzji – co dalej?

Indywidualne historie

O dylematach i życiowych drogach ocalałych opowiemy na wystawie, śledząc losy wybranych bohaterów i bohaterek. W indywidualnych biografiach odnajdziemy strategie radzenia sobie w nowej rzeczywistości: powroty, emigrację, próby odbudowy społeczności żydowskiej, aktywizm polityczny, życie w ukryciu. Dowiemy się m.in.: jak potoczyło się życie kilkuletniej Dory Zoberman, która straciła najbliższych jeszcze przed końcem wojny; jak poradził sobie kilkunastoletni Pinchas Bursztyn znaleziony po wyzwoleniu Auschwitz wśród zmarłych w dole z wapnem czy też jak wyglądała podróż do kraju z ZSRR rodziny Pertmanów.

Kto otworzy mi drzwi?

Jak czuli się ludzie powracający po traumatycznych doświadczeniach do swych miejscowości, by odkryć, że ich domy zostały już dawno zajęte, rzeczy zabrane, ślady po społeczności zatarte? W bruku ulicznym rozpoznawali macewy – żydowskie kamienie nagrobne, a w przedmiotach codziennego użytku przerobione fragmenty zwojów Tory. Przez polskich sąsiadów Żydzi i Żydówki witani byli z niechętną obojętnością, wrogością, często z agresją. Mimo wszystko zostawali. Wierzyli, że ich przyszłość w Polsce nie jest przesądzona i z determinacją podejmowali próby odbudowy swojej społeczności.

Na wystawie "1945. Nie koniec, nie początek" poznamy również losy osób, które wyjechały. Taką decyzję podjęła zdecydowana większość. W latach 1944–1946 Polskę opuściło ponad 200 tysięcy Żydów i Żydówek. Nie chcieli żyć na cmentarzu, nie wytrzymali poczucia osamotnienia oraz wiszącego w powietrzu niebezpieczeństwa związanego z wszechobecnym po wojnie antysemityzmem.

Świadectwa historyczne i sztuka współczesna

Trudną prawdę o rzeczywistości ocalałych po 1945 roku zobrazuje ikonografia, którą pokażemy na wystawie: zdjęcia, dokumenty, listy, ulotki, osobiste pamiątki. Oszczędna i sprzyjająca skupieniu scenografia ekspozycji pozwoli wydobyć z prezentowanych materiałów to, czego jej bohaterowie doświadczali na co dzień – świadomość pustki, niepewności, zagrożenia.

Istotnym uzupełnieniem narracji historycznej oraz formą dialogu ze współczesnością na wystawie "1945. Nie koniec, nie początek" będą dzieła Marka Cecuły, Alicji Bielawskiej, Zuzanny Hertzberg, Włodzimierza Zakrzewskiego, Marii Ka, Wiktora Freifelda. Artyści i artystki wykorzystują różnorodne środki wyrazu, takie jak ceramika, tkanina, śpiew, dźwięk. Większość prezentowanych prac powstała specjalnie na potrzeby ekspozycji.

Inna perspektywa

Obcowanie z osobistymi świadectwami osób, które przetrwały Zagładę, to przejmujące doświadczenie i niełatwa lekcja historii. Na wystawie zmierzymy się z tym, co do tej pory pozostawało przemilczane, na uboczu wielkich narracji – z żydowską perspektywą końca wojny.

Wsłuchajmy się w ten głos, a może znajdziemy się bliżej odpowiedzi na pytania: co by się zmieniło, gdyby wyemigrowali wszyscy? Jak dziś wyglądałaby Polska, gdyby Żydzi zostali?

• Autorka i autor koncepcji wystawy: Anna Bikont, Kamil Kijek
• Kuratorki wystawy: Zuzanna Schnepf-Kołacz, Zuzanna Benesz-Goldfinger, Justyna Majewska
• Kuratorki organizacyjne: Anna Rechentiuk-Tyszka, Kinga Lewandowska-Doleszczak
• Współpraca kuratorska: Dominika Dragan-Alcantara, Kamila Pściuk-Glazer
• Projekt wystawy: SENNA Kolektyw (Piotr Jakoweńko, Agata Korba, Sebastian Kucharuk, Natalia Romik)
• Instalacje artystyczne: Alicja Bielawska, Marek Cecuła, Aleksander Golor-Baszun, Wiktor Freifeld, Zuzanna Hertzberg, Maria Ka, Michał Kupicz, Miłosz Pękala, Roni Schlesinger, Beata Wietrzyńska / In Weave, Włodzimierz Zakrzewski
• Realizacja wystawy: Ekspos Sp. z o.o.
• Reżyseria światła: Karolina Gębska
• Infografiki i mapy: Anna Światłowska, Paweł Weszpiński
• Multimedia: Eidotech, Kijek&Adamski, Vision House Productions, Well of Art
• Przeglądarki manualne: Katarzyna Błahuta
• Kierowniczka Działu Wystaw: Joanna Fikus
• Inwentaryzatorki: Aneta Jasionek (POLIN), Anna Ekielska (ŻIH/JHI)
• Konserwatorzy: Marta Stawińska (POLIN), Maciej Stasiewicz (ŻIH/JHI), Violetta Bachur (ŻIH/JHI)
• Redakcja i korekta tekstów polskich: Joanna Cieślik, Helena Łuczywo, Marta Markowska
• Tłumaczenie: Zofia Sochańska, Dominika Gajewska, Aleksandra Jakubczak-Gabay, Aleksandra Król, Matan Shefi
• Redakcja tekstów angielskich: Lacrosse Language Solutions Sp. z o.o
• Promocja wystawy: Marta Dziewulska, Olga Kaliszewska, Katarzyna Miętus, Julia Sienkiewicz
• Projekt plakatu wystawy i publikacji towarzyszącej: Frycz i Wicha
• Koordynatorka programu towarzyszącego: Marta Sarnowska
• Konsultacje: Monika Adamczyk-Garbowska, Natalia Aleksiun, Natalia Andrzejewska, Dan Barbur, Łukasz Bertram, Krzysztof Bielawski, Katarzyna Bojarska, Jan Borowicz, Elisabeth Brami-Proweller, Anna Cichopek-Gajraj, Helena Datner, Aneta Dmochowska, Jarosław Dulewicz, David Engel, Barbara Engelking, Marta Frąckiewicz, Alison Gingeras, Jan Tomasz Gross, Atina Grossmann, Mikołaj Grynberg, Stefanie Halpern, Agnieszka Haska, Elżbieta Janicka, Agnieszka Kajczyk, Przemysław Kaniecki, Audrey Kichelewski, Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Adam Kopciowski, Ewa Koźmińska-Frejlak, Joanna Król-Komła, Łukasz Krzyżanowski, Marcin Kula, Julian Kwiek, Joanna Nalewajko-Kulikov, Larisa Lempertienė, Jacek Nowakowski, Piotr Osęka, Andrzej Paczkowski, Karolina Panz, Krzysztof Persak, Katarzyna Person, Renata Piątkowska, Marta Prochwicz, Agnieszka Reszka, Natalia Romik, Magdalena Semczyszyn, Matan Shefi, Marcos Silber, Alina Skibińska, Magdalena Smoczyńska, Suzy Snyder, Dariusz Stola, Karolina Szymaniak, Joanna Tokarska-Bakir, Michał Trębacz, Bret Werb, Ewa Wiatr, Milena Wicepolska, Magdalena Wójcik, Maciej Wzorek, Marcin Zaremba
• Organizatorem wystawy "1945. Nie koniec, nie początek" jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, we współpracy ze Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w Polsce oraz Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma.

Wydarzenia towarzyszące

Wydarzenia towarzyszące wystawie w marcu

Oprowadzania po wystawie czasowej

Oprowadzanie autorskie po wystawie czasowej z Anną Bikont

Wybrane soboty:

• 22 marca, godz. 12:00 – Anna Bikont
• 22 marca, godz. 14:00 – Anna Bikont

Osiemdziesiąt lat temu skończyła się wojna. Tłumy wychodziły na ulice miast i miasteczek, ludzie całowali wyzwolicieli, rzucali im kwiaty, tańczyli. Wielu ocalałych z Zagłady zapamiętało, że w tym dniu płakali. Ci, co przeżyli, zostali pozbawieni niemal wszystkiego, swoich bliskich, swojej społeczności, swojego domu, poczucia sensu życia. Ale dla każdego z ocalałych, jakkolwiek był zrozpaczony, wycieńczony, oniemiały, koniec wojny oznaczał, że oto musi wymyślić i zbudować swoje życie na nowo. Jakie decyzje podejmowali ocalali? Jak udawało im się odbudować świat po katastrofie? Gdzie odnajdywali swoje miejsce na ziemi? Opowiadamy o tym poprzez losy konkretnych bohaterów i bohaterek wystawy czasowej.

Między końcem a nowym początkiem – oprowadzanie z przewodnikiem po wystawie czasowej

Wybrane soboty o godz. 12:00: 29 marca,

Czy można zacząć od nowa, gdy wszystko, co znane, przestało istnieć? Czy można odbudować życie, gdy straciło się wszystko? Zapraszamy na niezwykły spacer z przewodnikiem po wystawie czasowej "1945. Nie koniec, nie początek", który odkryje przed Tobą historię pierwszych lat powojennych z perspektywy polskich Żydów.

"Tu Mikołaj Gryberg"

• Rozmowy prowadzi Mikołaj Grynberg
• Premiery w wybrane czwartki, godz. 20:00
• Słuchaj na polin.pl, Spotify i w innych aplikacjach podcastowych, a także na YouTube

  W podcastach poruszymy najważniejsze sprawy, dylematy i przeżycia, które towarzyszyły Żydom tuż po wojnie. W rozmowach ze świadkami tamtych wydarzeń, z historykami, antropologami i psychologami pokażemy złożoność i dramatyzm żydowskiego losu w latach powojennych, tuż po Zagładzie. Podcasty będą łączyć narrację historyczną, fragmenty wspomnień, komentarze ekspertów i współczesne refleksje na temat pamięci o tej trudnej epoce.

Odcinek 1. Jak zbudować nowe życie?

• 20 marca (czwartek), godz. 20:00

Czy w powojennej Polsce było miejsce na odbudowę żydowskiego życia? Mimo trudnych warunków i narastającej wrogości część ocalałych podjęła próbę odbudowy wspólnoty. Jak wyglądało życie Żydowskie w Dzierżoniowie i innych miastach?

Oto obiekt

Oto obiekt: Powroty i początki. O Żydówkach zaraz po wojnie

• 20 marca (czwartek), godz. 18:00–19:30, pobierz bezpłatny bilet →
• Sala konferencyjna A, Muzeum POLIN

  Spotkanie poświęcone powojennym losom Żydówek (na przykładzie postaci reprezentowanych w naszych zbiorach: Grani (Gruni) Klitenik, Toni Lechtman, Haliny Olszewickiej, Chany Terbiler, Pauliny Włodawerk). Ukazanie kilku kobiet z różnych środowisk, z odmienną historią z okresu II wojny światowej, dokonujące odmiennych wyborów, których koleje losu do pewnego stopnia egzemplifikują różne drogi życia Żydówek w tuż powojennej rzeczywistości.

Gościnie:

• dr Marta Frączkiewicz,
• dr Monika Stępień.

Moderacja:

• Olga Wróbel.

Dyskusje

Ukryta tożsamość

• 27 marca (czwartek), godz. 18:00–19:00
• Wstęp wolny

Najważniejsze tematy, które poruszymy w dyskusji to: historyczne przyczyny ukrywania tożsamości żydowskiej, w tym kwestia asymilacji czy konwersji, psychologiczne skutki ukrywania tożsamości i jego wpływ na tożsamość człowieka. Porozmawiamy także o zjawisku "przekazywanej traumy", gdzie dzieci i wnuki osób ukrywających tożsamość dziedziczą pewne obawy czy dylematy związane z własnym pochodzeniem. Zastanowimy się także nad ukrytą tożsamością w kontekście komunizmu i PRL-u, czyli jak polityka antysemicka wpłynęła na tożsamość żydowską i na jakich poziomach – osobistym, rodzinnym, społecznym. Ciekawym wątkiem dyskusji będzie także odkrywanie lub powrót do żydowskich korzeni przez potomków osób, które ukrywały swoją tożsamość. Jakie wyzwania stoją przed takimi osobami? Co oznacza dla nich odkrycie żydowskich korzeni?

Goście i gościnie:

• Stanisław Krajewski,
• Anna Bikont,
• Jan Borowicz.

Moderacja:

• Anna Wacławik.

Wydarzenia towarzyszące wystawie w kwietniu →

Organizatorem wystawy "1945. Nie koniec, nie początek" jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, we współpracy ze Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w Polsce oraz Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma.

Czytelnia POLIN

Księgi pamięci jako powojenny zapis żydowskiego doświadczenia

• 2 kwietnia (środa), godz. 18:00
• Spotkanie w holu głównym
• Dyskusja w języku polskim
• Wstęp wolny

Rozmowa o Księgach Pamięci – niezwykle ważnym elemencie tradycji żydowskiej, poświęconej pamięci żydowskich miast, miasteczek i społeczności, które istniały przed Zagładą. Księgi te zawierają szczegółowe opisy historii danej społeczności – od jej powstania, przez rozwój, życie codzienne, aż po tragedię związaną z Holokaustem. Celem Ksiąg jest zachowanie pamięci o społecznościach, które zostały unicestwione. Dla wielu osób Księgi pamięci są jedynym źródłem informacji o życiu ich przodków i rodzinnych miejscowościach – hołdem dla utraconych społeczności i pomnikiem ich życia.

Goście i gościnie:

• prof. Monika Adamczyk-Garbowska,
• prof. Andrzej Trzciński,
• dr Małgorzata Frąckiewicz,
• Mikołaj Grynberg.

Moderacja:

• Joanna Fikus.

Działania edukacyjne

Akademia Senioralna

• 2, 9 kwietnia (środy), godz. 15:30–17:30 (zapisy od 26 marca)
• Zgłoszenia przyjmujemy telefonicznie w godz. 10:00–15:00 pod numerem: 22 471 03 01 wew. 2
• Jedna osoba może zarezerwować max. 2 miejsca

Akademia Senioralna POLIN to cykl bezpłatnych spotkań dla osób w wieku 60+. Spotkania odbywają się w wybrane środy miesiąca, godz. 15:00–17:30, i obejmują wejście na wystawę, oprowadzanie z przewodnikiem oraz poczęstunek po zwiedzaniu.

Oprowadzania zostały przygotowane specjalnie z myślą o starszych zwiedzających, z uwzględnieniem różnych udogodnień (odpowiednia długość wycieczki, ciekawe tematy i niespieszne tempo zwiedzania, możliwość odpoczynku w razie potrzeby, zestawy słuchawkowe umożliwiające dokładne słyszenie przewodnika również z odległości).

Oprowadzanie po wystawie czasowej dla seniorów i seniorek

• 11 kwietnia (piątek), godz. 12:00

Zapraszamy na oprowadzanie kuratorskie po wystawie "1945. Nie koniec, nie początek". W czasie spotkania wspólnie przyjrzymy się indywidualnym historiom osób, które próbowały zbudować swoje życie na nowo po traumatycznych doświadczeniach II wojny światowej. Skupimy się na zrozumieniu, jak ten przełomowy moment wpływał na życie ludzi, zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Będzie to okazja do rozmowy, wymiany wspomnień i refleksji nad tym, jak przeszłość kształtowała rzeczywistość.

Oprowadzania po wystawie czasowej

Oprowadzania z zespołem kuratorskim

• Wybrane soboty o godz. 12:00:
• 5 kwietnia – Zuzanna Schnepf-Kołacz
• 12 kwietnia – Kamil Kijek
• Bilety: normalny 35 zł, ulgowy 25 zł

Między końcem a nowym początkiem – oprowadzanie z przewodnikiem po wystawie czasowej

• Wybrane soboty o godz. 12:00:
• 26 kwietnia
• Bilety: normalny 35 zł, ulgowy 25 zł

"Tu Mikołaj Grynberg"

Odcinek 2. Jak przetrwać po Zagładzie?

• 3 kwietnia (czwartek), godz. 20:00
• Gościni: Halina Birenbaum – pisarka, poetka, ocalała z Zagłady

Odcinek 3. Zostać czy wyjechać?

• 24 kwietnia (czwartek), godz. 20:00
• Goście: dr Marta Duch-Dyngosz, prof. Dariusz Stola

Dyskusje

"Żydokomuna"

• 24 kwietnia (czwartek), godz. 18:00
• Wstęp wolny

Termin "żydokomuna" to historycznie i politycznie kontrowersyjny termin, który był wykorzystywany szczególnie w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej w XX wieku. Początkowo służył jako propaganda, która łączyła antysemickie stereotypy z ideologią komunistyczną, sugerując rzekome powiązanie Żydów z ruchem komunistycznym i insynuując ich dominację nad systemem politycznym w krajach bloku wschodniego. Podczas dyskusji podejmiemy takie tematy jak: geneza terminu i historyczne konteksty, mit "żydokomuny" jako narzędzie propagandowe, rzeczywista rola Żydów w ruchach komunistycznych, społeczne i psychologiczne skutki propagandy antysemickiej.

Porozmawiamy także o obecnym zrozumieniu tego terminu oraz jego znaczeniu we współczesnych dyskusjach na temat antysemityzmu, dezinformacji, uprzedzeń i stereotypów. Przyjrzymy się także elementom politycznym i społecznym, które sprawiły, że pojęcie "żydokomuny" przetrwało do czasów współczesnych, mimo że opiera się na nieprawdziwych i krzywdzących założeniach.

Goście i gościnie:

• Łukasz Bertram,
• Krystyna Naszkowska,
• Andrzej Friszke.

Moderacja:

• Waldemar Kumór.

Organizatorem wystawy "1945. Nie koniec, nie początek" jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, we współpracy ze Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w Polsce oraz Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma.